Dnia 11 listopada 1918 r. w lesie Compiègne na północ od Paryża podpisane zostało zawieszenie broni między Ententą a Niemcami. Walki na zachodnioeuropejskich frontach ustały, a mieszkańcy kontynentu zaczęli świętować zakończenie czteroletniej hekatomby. Rezultaty I wojny światowej burzyły dotychczasowy porządek w Europie, potęgując marzenia Polaków, Czechów czy Ukraińców o własnej państwowości. Polskie starania o odzyskanie niepodległości trwały przez cały wiek XIX. Zintensyfikowały się w latach 1914–1918, chociaż Polacy nie byli zgodni, jaką taktykę przyjąć wobec niszczącego świat konfliktu. W chwili rozejmu w Compiègne ziemie polskie znajdowały się pod kontrolą Niemiec i Austro-Węgier. Dostrzegalne już wcześniej osłabienie tej kontroli było wykorzystywane od października 1918 r. do tworzenia lokalnych ośrodków polskiej władzy. Najważniejsze znaczenie miała jednak sytuacja na obszarze istniejącego od 1916 r. Królestwa Polskiego. Rządząca tu z nominacji państw centralnych Rada Regencyjna starała się wystąpić w roli reprezentanta całego narodu, lecz nie miała ku temu wystarczającego autorytetu. W początkach listopada 1918 r. Radę chciał usunąć utworzony w Lublinie przez lewicę Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, lecz ten z kolei nie miał poparcia prawicy, kierowanej przez Romana Dmowskiego. Konflikty wewnętrzne zmniejszały polskie szanse na arenie międzynarodowej, cieniem na sytuacji kładły się ponadto walki polsko-ukraińskie o Lwów i Galicję Wschodnią (od 1 listopada), a także niejasność co do potencjalnego zachowania żołnierzy niemieckich, okupujących na wschodzie obszary aż po wybrzeża Morza Czarnego. Przełomowym momentem okazał się przyjazd do Warszawy 10 listopada 1918 r. Józefa Piłsudskiego. Piłsudski, uwolniony dopiero co z niemieckiej niewoli, zyskał podczas wojny reputację niepodległościowca, stojącego ponad podziałami, dzięki czemu potrafił nawiązać współpracę z różnymi siłami politycznymi. Jako Tymczasowy Naczelnik Państwa przystąpił szybko do tworzenia struktur polskiej państwowości, która została uznana – w wyniku zabiegów Dmowskiego – przez mocarstwa zachodnie. Ułatwił armii niemieckiej powrót do Rzeszy, dzięki czemu na terenach odradzającej się Polski nie pozostawały obce siły zbrojne, a wreszcie doprowadził do wyborów powszechnych. Polska odrodziła się jako demokratyczna republika parlamentarna. Budowa państwa trwała co prawda jeszcze wiele miesięcy, lecz listopad 1918 r. przeszedł do historii jako symboliczny początek tego procesu.

Andrzej Chojnowski

Źródło: broszura NBP