Pałac Potockich w Radzyniu Podlaskim

Decyzja o budowie pałacu zapadła w drugiej połowie lat czterdziestych XVIII w., a w końcu lat pięćdziesiątych – pałac był gotowy. Poprzedni właściciele dóbr radzyńskich podkanclerzy St.A. Szczuka, korzystając z usług architekta królewskiego Augusta Locciego (autor m.in. rozbudowy Wilanowa), w latach 1685 - 1709 wzniósł w Radzyniu, w miejscu piętnastowiecznego zamku Kaznowskich barokową rezydencję typu reprezentacyjno-obronnego. Całość zespołu utrzymana jest w stylu rezydencji "entre cour et jardin" - okolony dziedzińcem i ogrodem. Zbudowany jest w kształcie podkowy: od głównego korpusu stanowiącego główną część budowli biegną w kierunku południowym, po stronie wschodniej i zachodniej, dwa skrzydła. Korpus główny i oba skrzydła okalają dziedziniec, zamknięty od strony południowej murem i żelazną, rzeźbioną bramą. W środkowej części obu skrzydeł znajdują się bramy wyjazdowe, z gestem zachęcającym gości do zwiedzania pałacu, nad nimi zbudowane zostały pięknie zaprojektowane wieże. Tutaj architekt umieścił emblematy herbów: Brochwicz (herb Kątskich) i Pilawa (herb Potockich) oraz figuralne rzeźby Redlera. Bardzo bogatą dekorację posiada środkowa część pałacu od strony dziedzińca, którego centralnym punktem są dwa rokokowe kartusze z inicjałami MK oraz EP (Maria Kątska i Eustachy Potocki). Projekt budowy pałacu wykonał architekt włoskiego pochodzenia Jakub Fontana. Pochodził on z rodziny od wielu lat związanej z Polską i zasłużonej dla polskiego budownictwa świeckiego i sakralnego. Malowaniem wnętrz radzyńskiego pałacu zajmował się malarz Jan Bogumił Plersch, natomiast rzeźby dekorujące poszczególne elementy pałacu wykonał śląski rzeźbiarz Jan Chryzostom Redler. Przy wykonywanej sztukaterii i pomocniczych pracach dekoratorskich projektowanych przez Fontanę, pracował mniej znany sztukator Józef Lapen. Michał Dollinger wykonał zaś bardzo strojne balustrady i schody. Ich charakter został utrzymany bez zmian do dzisiejszego dnia.

Nie trzeba wielkiego wysiłku, aby zauważyć, że obrys gmachu pałacu posiada podobieństwo do koronki utworzonej przez dużą ilość rzeźb i naszczytników ustawionych na tle spadzistych dachów. Piękne kompozycje heraldyczne herbów Karskich i Potockich, rzeźb niewolników, panoplia i akroteriony umieszczone w wielu miejscach podnosiły wartości estetyczne budowli i akcentowały, że jest ona siedzibą rycerską stanowiły jej apoteozę. Są też przejawem panującej wówczas mody barokowej. Płyciny elewacji i głowice pilastrów posiadają bogatą ornamentację, wykonaną techniką narzutową i w widoczny sposób ożywiają je w bardzo finezyjny sposób. Niezwykle bogata była dekoracja pomieszczeń pałacowych, boazerie, malarstwo, snycerstwo i złotnictwo, kominki, piece saskie, gdańskie meble, galerie portretów – wszystko to zostało zniszczone w rezultacie podpalenia pałacu przez wycofujące się wojska rosyjskie w roku 1915 oraz niemieckie w roku 1944.

Pałac radzyński był świadkiem i miejscem wielu wydarzeń historycznych, w jego komnatach przygotowano część projektu Konstytucji 3 Maja 1791 r., tu zatrzymywał się cesarz Aleksander I spieszący do Puław. O paląc otarły się wydarzenia powstania listopadowego i powstania styczniowego, rusyfikacji i prześladowań unitów, tutaj kwaterował w sierpniu 1920 roku gen. Edward Rydz Śmigły, gdy jego armie dokonywały pościgu za uciekającymi w popłochu oddziałami Armii Czerwonej. Fakt ten upamiętniony został tablicą ufundowaną w roku 1995 przez władze miasta. Upadający, zmniejszający swe dochody majątek i piękny pałac prowadziły do zmiany właścicieli. Na krótko nabył je ks. Stanisław Staszic, następnie Anna, Sapieżyna, która w 1818 roku założyła szkołę elementarną i w 1824 roku sprzedała dobra radzyńskie Czartoryskim. Za patriotyczną postawę i udział w powstaniu listopadowym dobrom groziła konfiskata. Aby jej zapobiec, dobra sprzedano w r. 1834 Korwin-Szlubowskim. W ich rękach dobra pozostały aż do roku 1944. Do dawnej świetności, mimo prób nowych właścicieli, pałacu nic doprowadzono i w roku 1920 Stanisław Korwin-Szlubowski przekazał go na własność Państwu Polskiemu. W okresie międzywojennym mieściły się w nim urzędy administracji państwowej. Niemcy, w czasie okupacji też rozlokowali w nim władze niemieckiej administracji okupacyjnej. Skorzystali ze swoich możliwości i przy pomocy taniej lub bezpłatnej siły roboczej przeprowadzili szereg prac konserwatorskich, licząc na to, że będą tej ziemi wieczystymi gospodarzami. Uciekające w lipcu 1944 roku oddziały niemieckie podpaliły pałac, a pożar doprowadził do jego ogromnych zniszczeń. W latach sześćdziesiątych ówczesne władze powiatowe, w miarę swoich możliwości, odbudowały go i przeznaczyły na siedzibę instytucji powiatowych. Po likwidacji powiatu w roku 1975, pałac został zajęty na siedziby różnych instytucji, które nie troszczyły się o jego konserwację. Stan pałacu w widoczny sposób z dnia na dzień pogarszał się. W roku 1980 rozpoczęty został nowy etap gruntownego remontu, który od tego czasu systematycznie jest prowadzony przez kolejne ekipy włodarzy miasta. Powołana przez Radę Miejską Fundacja Ochrony Zespołu Pałacowo-Parkowego w Radzyniu Podlaskim przez różne formy promocji miasta i jego zabytków tworzy korzystną atmosferę w tej dziedzinie. Jest też liczącym się czynnikiem w kulturze starego grodu. Efekty tych wszystkich poczynań są już widoczne. W odremontowanych pomieszczeniach pałacowych lokowane są radzyńskie instytucje służące kulturze. Stary, zabytkowy pałac, wzniesiony z wykorzystaniem wzorów saskich, francuskich i włoskich oraz otaczający park dodają wiele uroku liczącemu ponad 500 lat Radzyniowi Podlaskiemu.

Radzyń Podlaski – miasto i gmina w województwie lubelskim, w powiecie radzyńskim. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa bialskopodlaskiego. Historycznie położony jest w Małopolsce, w ziemi łukowskiej, od XIX wieku tereny te określa się również mianem Podlasia Południowego.

Herb Radzynia Podlaskiego