*całkowity nakład - 1 000 szt. / wybito po 500 szt. - rant gładki i ząbkowany

MKM HOBBY s.c
ul. Krakowska 92, 32-546 Młoszowa
Zakres działalności: serwis Informacyjny, numizmatyka, notowania cen monet polskich, codziennie nowości z kraju i świata, co sobotę tygodnik Informator Kolekcjonera, najnowsze monety i znaczki, katalog monet polskich i zagranicznych, analizy, notowania złota, srebra i platyny

Orzeł przedni, zys (Aquila chrysaetos) – gatunek dużego ptaka szponiastego z rodziny jastrzębiowatych zamieszkujący północną Afrykę, środkową Azję i Amerykę Północną. W Europie prawie wyłącznie w Alpach i Karpatach.
To jeden z najbardziej majestatycznych gatunków szponiastych. Upierzenie u osobników dorosłych całkowicie brązowe. Dziób żółty, czarno zakończony. Samice są większe od samców. W Polsce drugi co do wielkości (po znacznie częściej spotykanym bieliku) ptak drapieżny i największy przedstawiciel podrodziny orłów.
Najsilniejszy europejski orzeł[6]. Potrafi upolować młodą kozicę górską, lecz najczęściej poluje na świstaki, choć te są dosyć rzadkie. Chwyta też gryzonie. Lokalnie wyspecjalizowany w polowaniu na konkretne ofiary. Pomimo mniejszych rozmiarów, w walce zwykle pokonuje większego od siebie bielika zwyczajnego.
Gniazduje na niedostępnych półkach skalnych w górach oraz na drzewach na nizinach. W Polsce wokół takich miejsc należy wyznaczać strefę ochronną, ponieważ niepokojenie podczas lęgów stanowi poważne zagrożenie dla tego gatunku. Zazwyczaj przeżywa tylko jedno, starsze pisklę.

Orzeł przedni - fotografia: WIKIPEDIA

Łacińska nazwa rodzajowa Aquila oznacza po prostu orła. Z kolei drugi człon nazwy - chrysaetos - pochodzi z języka greckiego, od słów chrysos - złoto, oraz aietos - orzeł i oznacza "złotego orła". Odnosi się ona natomiast do złotawego odcienia upierzenia orła przedniego z tyłu głowy i szyi. Do tego koloru nawiązują też inne języki - m.in. język angielski.

Systematyka
Gatunek z gromady ptaków opisany po raz pierwszy przez szwedzkiego przyrodnika, Karola Linneusza, w jego wielotomowym dziele p.t. Systema Naturae, w 1758 roku. Nadano mu wtedy nazwę Falco chrysäetos i zaliczono do rodziny sokołowatych. Obecnie zalicza się go do rodzaju Aquila, podrodziny orłów, rodziny jastrzębiowatych, rzędu jastrzębiowych (szponiastych), oraz nadrzędu neognatycznych.

Podgatunki
Wyróżnia się sześć podgatunków orła przedniego, różniących się nieco wielkością i odcieniami upierzenia, które zamieszkują:
-   Aquila chrysaetos chrysaetos – Europa poza Islandią, Wyspami Brytyjskimi, Wyspami Owczymi, Danią, Beneluxem oraz Półwyspem Iberyjskim.
-   Aquila chrysaetos canadensis – Ameryka Północna
-   Aquila chrysaetos homeryi – Półwysep Iberyjski, północna Afryka, Bliski Wschód, Kaukaz i Iran
-   Aquila chrysaetos japonica – Japonia i Półwysep Koreański
-   Aquila chrysaetos daphanea – Azja Środkowa
-   Aquila chrysaetos kamtschatica – na wschód od Ałtaju.

Występowanie
Zamieszkuje większość Azji po wschodnią Japonię i Koreę, z wyjątkiem Himalajów, pustyni Gobi, wybrzeży morza Południowochińskiego i Wschodniochińskiego, Zatoki Bengalskiej, oraz niewielkiego fragmentu na północ od Morza Kaspijskiego. Odosobnione stanowiska w Arabii Saudyjskiej. Znacząca Populacja w Ameryce Północnej, z wyjątkiem tundry oraz południa tego kontynentu. W Afryce jego zasięg kończy się na Saharze. W Europie dawniej rozpowszechniony. Wśród szacowanej populacji europejskiej złożonej z 5000 - 7200 par lęgowych większość pochodzi z Hiszpanii, a z 500-650 par środkowoeuropejskich większość zamieszkuje Alpy.
W Polsce dawniej rozpowszechniony, obecnie skrajnie nieliczny ptak lęgowy (ok. 30-35 par, 27 par w 2010r.). Występuje głównie w Karpatach - przede wszystkim w Tatrach, Pieninach, Beskidzie Niskim i Sądeckim i Bieszczadach. Ocenia się, że znajduje się tu ponad 80% krajowej populacji, łącznie naliczono 30 par lęgowych (większość jednak w Karpatach Wschodnich). Kilka gniazd znajduje się również na nizinach - m.in. na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego. Jesienią i zimą spotykane osobniki pochodzą często z północy Europy, to osobniki młodociane, które można spotkać w całym kraju. Stąd też wynika większa liczba obserwacji w tym sezonie. Do tak silnego spadku liczebności tych ptaków przyczyniła się bezpośrednia presja ze strony człowieka.

Środowisko
Zasiedla gęste lasy z dużym udziałem jodły i góry, rzadko odwiedzane przez człowieka. W górach z półkami skalnymi i innymi wysoko położonymi punktami do obserwacji terenu lub na założenie gniazda. Na nizinach często wybiera lasy bagienne, w sąsiedztwie terenów dogodnych do polowania, np. pastwisk i łąk.
Najczęściej widuje się je pojedynczo lub w parach, a tam, gdzie gniazdują są spotykane przez cały rok. Poza okresem lęgowym prowadzą one bowiem osiadły tryb życia i rzadko koczują na większe odległości. Choć rzadko, zwykle robią to osobniki młodociane. Orły przednie są płochliwe wobec człowieka.

Charakterystyka
Bardzo duży ptak, nieco mniejszy od mniej smukłego i lekkiego bielika. Samica znacznie większa, ale obie płci ubarwione identycznie. Rozpoznanie samca według wielkości jest możliwe jedynie poprzez bezpośrednie porównanie ptaków. Niezależnie od szaty u osobników dorosłych grzbiet brunatny, głowa i kark jaśniejsze o złotawym odcieniu. Spód jaśniejszy. Lotki i końce sterówek czarne, nasada długiego, zaokrąglonego ogona szara. Nogi żółte, mocno umięśnione. Dziób czarny, zakrzywiony, przystosowany do łapania ciężkich zwierząt. Pomagają też w tym silne mięśnie nóg i pazury ostrzejsze od pazurów kota. Skrzydła długie i szerokie, w locie ślizgowym i podczas krążenia lekko uniesione do góry na kształt płytkiego V, na końcach widoczne długie, palczasto rozłożone lotki. Osobniki młodociane są wyraźnie ciemniejsze, z dużymi białymi, szerokimi plamami na skrzydłach i ogonie (u nasady do 2/3 długości). Ta biel widoczna jest u nich zarówno z wierzchu, jak i spodu. Dorosłe upierzenie zyskują po 5 latach.

Rozmiary
Osiąga dwa razy większe wymiary od myszołowa.
Długość ciała
-   Około 65-100 cm
Rozpiętość skrzydeł
-   Około 150-240 cm
Długość ogona
-   28 - 37 cm
Masa ciała
2,8 - 4,5 (samiec); 3,8 - 6,7 kg (samica)
Długość życia
Na wolności orły przednie mogą przeżyć ponad 20 lat, a najstarszy zaobrączkowany osobnik przeżył 32 lata. Oczywiście w niewoli ptaki te żyją znacznie dłużej - nawet 40 lat.

Pożywienie
Orły przednie są wybitnymi drapieżnikami. Polują na duże zwierzęta, takie jak dorosłe sarny ważące 1,5-6 kg, zające bielaki, kuny, koty domowe oddalone od ludzkich siedzib, susły czy świstaki. Są w stanie zapolować na lisa lub owcę. Mogą upolować nawet młodą kozicę górską! Poza tym polują także na mniejszą zdobycz - gryzonie, gady (w tym wybrane gatunki węży), płazy i ptaki, w tym kruki, dzikie kaczki, głuszce, a wyjątkowo chwytają ryby i owady. Większość łupów waży do 1 kg.
Zdobyczy wypatrują, siedząc na półce skalnej lub drzewie albo szybując i krążąc na niewielkiej wysokości (czasem jednak do 100 m). Mogą ją wypatrzeć z odległości nawet kilku kilometrów! Następnie w błyskawicznym locie składają skrzydła i chwytają ofiarę znajdującą się na ziemi szponami. Mogą tak nawet zmiażdżyć jej czaszkę! Czasem zdobycz łapią w powietrzu, choć głównie startujące ptaki w powietrzu, bez ich dłuższego ścigania. Nie pogardzą padliną, najczęściej jelenia i zwierząt domowych, jak owcy i konia (normalnie są zbyt duże, aby stać się ich ofiarami). Skuteczność polowań zwiększa współpraca parami, choć nigdy nie gromadzą się w większej ilości na danym obszarze.
Każdego dnia orzeł przedni zjada około 250 - 300 g pożywienia.
Sokolnicy potrafią tak wyszkolić orła przedniego, by ten był skutecznym zagrożeniem dla wilka.
Zimą młode orły przednie koczują na duże odległości. Jeśli padlinę, którą sobie upodobają, wypatrzy także bielik, zazwyczaj przepędzają go, pomimo tego, że są mniejsze.

Lęgi
W niewoli orły przednie dożywają nawet 40 lat
Wyprowadza jeden lęg w roku, na przełomie marca i kwietnia. Kojarzące się monogamiczne pary pozostają sobie wierne przez wiele lat, nawet do śmierci jednego z partnerów. Terytoria lęgowe sięgają 50-100 km2. Po złączenie w parę ptaki manifestują zajęty rewir przez wykonywanie lotów godowych.

Gniazdo
Bardzo duże, budowane na półce skalnej w granicach występowania drzew lub w koronie wysokiego drzewa. Ulokowane na niedostępnych, odludnych otwartych terenach w górach lub w bagiennych dolinach rzecznych oraz rozległymi lasami ze starodrzewami na nizinach. Może mieć ono średnice nawet 1,4 m. Budulcem są gałęzie i patyki, a wyścielenie stanowi trawa, wrzos, liście i sierść. Część gniazd jest rozbudowywana i wykorzystywana przez wiele sezonów przez co z czasem osiągają pokaźne rozmiary dochodzące do średnicy i wysokości 2 m. W obrębie swojego rewiru para miewa nawet kilka gniazd, po to by co roku odbywać lęgi w innym.

Jaja i wysiadywanie
W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając dwa żółtawe jaja z ciemnym nakrapianiem w marcu lub kwietniu. Jaja wysiadywane są okres około 42-45 dni głównie przez samicę.
W tym czasie sama musi sobie zwykle szukać pożywienia, co zmusza ją do pozostawiania jaj bez opieki. Samce jedynie rzadko skłonne są do zastępowania partnerki w gnieździe lub przynoszenia im pokarmu. Młode wykluwają się w odstępach czasów równych różnicom w znoszeniu jaj. Zwykle tylko jedno z nich przeżywa i jest to przeważnie te, które pierwsze wykluje się z jaja. Zaczyna bowiem samo eliminować swoje młodsze rodzeństwo lub przechwytując cały pokarm. Pierwszy miesiąc życia schodzi potomstwu na dokarmianiu przez rodziców kawałkami pokarmu wprost do dzioba. Potem młode same sobie radzą z podawanymi im kawałkami ofiar. Pisklęta opuszczają gniazdo po niemal 3 miesiącach i koczują po okolicy nadal będąc dokarmianymi. W 10 tygodniu od wyklucia są już zdolne do lotu. Pełną samodzielnością wykazują się jednak po upływie kolejnych 3 miesięcy. Po raz pierwszy do swoich lęgów przystępują w wieku 3 - 4 lat.

Ochrona
W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej. Wokół gniazd orłów przednich obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 200 m, a okresowo (od 1.01 do 31.07) – w promieniu do 500 m od gniazda[13]. Czynnikami, które zagrażają tym orłom szczególnie jest zarastanie terenów otwartych pełniących role ich żerowisk, niepokojenie ptaków w czasie lęgów i prześladowania ze strony człowieka.