Emisja: maj 2013 r.

Wyemitowano żeton talar rocznicowy w mosiądzu i mosiądzu oksydowanym. Talar rocznicowy powstał na podstawie rekonstrukcji starego stempla ze zbiorów Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

Posłużę się tu wypowiedzią sanockiego mincerza, pana Andrzeja Budzickiego.

Niespodzianka numizmatyczna z roku 1864

Na początku roku 2013 rozpoczęły się obchody 150 rocznicy powstania styczniowego. W Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku znajdują się eksponaty z tamtego okresu, m.in. stemple Rządu Narodowego w ilości 7 sztuk i jeden stempel – matryca do wybijania numizmatu.

Są to następujące stemple:

1) Wydział Rządu Narodowego w Galicji,

2) Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej na lewym brzegu Wisły,

3) Rząd Narodowy Naczelnik Policji Miasta Krakowa,

4) Wydział Krakowa i Galicji Zachodniej,

5) Rząd Narodowy Naczelnik okr. Piotrkowskiego,

6) Rząd Narodowy Naczelnik pow. Wieluńskiego,

7) Agent wojew. lubelskiego.

Opisane stemple wskazują na dobrze przygotowany system administracji cywilnej w okresie powstania styczniowego. Ósmy stempel stanowił pewnego typu zagadkę. Dyrektor Muzeum i kustosz powierzyli mi odtworzenie stempla. Po zbadaniu wytrzymałości materiału (trzeba pamiętać, że stempel wykonano przed 150 laty) postanowiliśmy go odbić w krążkach srebrnych, w specjalnie skonstruowanych do tego urządzeniach, tłoczenie odbyło się ręcznie prasą balansową. Po odbiciu ukazał się naszym oczom piękny widok herbu: korona, a pod koroną 3 polowa tarcza z herbami Polski, Litwy i Rusi. Po bokach data 1864. Niżej napis: „Pracującym dla Ojczyzny”, a w otoku napis: „Wolność, Równość, Niepodległość, Gmina Narodowa”. Wiadomo, że tamtym okresie nie wydano żadnych monet. Rozpocząłem poszukiwania w powszechnie dostępnej literaturze. Niestety bez skutku. Dopiero dzięki pomocy Muzeum Narodowego w Krakowie i dzięki Kierownikowi Gabinetu Numizmatycznego doktorowi Jarosławowi Bodzkowi udało się rozszyfrować pochodzenie jak się okazało medalu. Medal ten został wybity przez Komitet Rewolucyjny Krakowski dla rozdania pomiędzy stronników i zwolenników powstania. Opisany jest w literaturze, w rękopisie Czapskiego Rkp Cz. 5740. Należy do bardzo rzadkich, gdyż po wybiciu kilku egzemplarzy bojąc się rewizji i represji austriackich nakazano utopienie stempli tego medalu w Wiśle. W posiadaniu Muzeum w Krakowie znajdują się dwa egzemplarze: wybity w srebrze i w brązie. Dzięki temu mamy też opis rewersu medalu, na którym jest Matka Boska Częstochowska w otoku napis: królowo korony Polskiej, Módl się za nami. Mincerz w Królewskim Wolnym Mieście Sanoku na pamiątkę 150 rocznicy powstania styczniowego wybił Talar Rocznicowy ze zrekonstruowanym stemplem medalu. Wykonano też repliki stempli rządowych, które można przybijać na poczcie na Rynku Galicyjskim.

mgr Andrzej Budzicki

Powstanie styczniowe – polskie powstanie narodowe przeciwko Imperium Rosyjskiemu, ogłoszone manifestem 22 stycznia 1863 wydanym w Warszawie przez Tymczasowy Rząd Narodowy, spowodowane narastającym rosyjskim terrorem wobec polskiego biernego oporu. Wybuchło 22 stycznia 1863 w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 na Litwie, trwało do jesieni 1864. Zasięgiem objęło tylko ziemie zaboru rosyjskiego: Królestwo Polskie oraz ziemie zabrane.
Było największym polskim powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej. Miało charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Mimo początkowych sukcesów zakończyło się klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach, blisko 1 tys. straconych, ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, a ok. 10 tys. wyemigrowało. Zdarzały się przypadki, że Rosjanie zabijali pojmanych powstańców, dobijali rannych, mordowali lekarzy spieszących im z pomocą, obdzierali do naga zabitych. Po bitwach Rosjanie palili miejscowości, które udzieliły schronienia powstańcom, dokonywali rzezi ludności cywilnej. Niszczono dobra kultury, np. spalono archiwum Ordynacji Zamojskiej w Zwierzyńcu. Wilno zostało spacyfikowane przez oddziały Murawjowa Wieszatiela, na Litwie zginęło 10 tys. szlachty polskiej na ogólną liczbę 40 tys., to jest co czwarty Polak.
Po upadku powstania Kraj i Litwa pogrążyły się w żałobie narodowej. W roku 1867 zniesiono autonomię Królestwa Polskiego, jego nazwę i budżet, w 1869 zlikwidowano Szkołę Główną Warszawską, w latach 1869–1870 setkom miast wspierających powstanie odebrano prawa miejskie doprowadzając je tym samym do upadku, w roku 1874 zniesiono urząd namiestnika, w 1886 zlikwidowano Bank Polski. Skasowano klasztory katolickie w Królestwie, skonfiskowano ok. 1600 majątków ziemskich i rozpoczęto intensywną rusyfikację ziem polskich. Po stłumieniu powstania znaczna część społeczeństwa Królestwa i Litwy uznała dalszą walkę zbrojną z zaborcą rosyjskim za bezcelową i zwróciła się ku pracy organicznej.
Powstanie przyczyniło się do korzystniejszego niż w dwóch pozostałych zaborach uwłaszczenia chłopów. Pozostawiło trwały ślad w polskiej literaturze (m.in. Orzeszkowa – Nad Niemnem, Dąbrowska – Noce i dnie, Żeromski – Wierna rzeka) i sztuce (Grottger – Polonia i Lithuania, Matejko – Polonia) XIX i XX wieku.

Powstanie styczniowe, Artur Grottger, Bitwa, grafika z cyklu Polonia, 1863 - ilustracja: WIKIPEDIA