EMISJA: grudzień 2017 r. / Rok emisji: 2018

Jasna Góra, sanktuarium maryjne w Częstochowie, najważniejsze w Polsce i jedno z ważniejszych w świecie, obejmujące kościół i zespół budowli klasztoru obronnego zakonu paulinów. Na Jasną Górę przybywa rocznie ok. 3-4 mln pielgrzymów, także z zagranicy.
Jasna Góra została zasiedlona w 1382 roku przez paulinów z węgierskiego sanktuarium maryjnego w Márianosztra, którym książę Władysław Opolczyk przekazał kościół parafialny Narodzenia Najświętszej Marii Panny na wzgórzu Częstochówka. Dzięki darowiznom i fundacji Władysława II Jagiełły i jego żony Jadwigi w 1393 wzniesiono klasztor. W 1384 zakonnicy otrzymali obraz Matki Bożej Częstochowskiej, który spowodował rozwój kultu i sprawił, że Jasna Góra stała się sanktuarium Polaków, Węgrów, Czechów i Morawian.
Dzięki zbudowanym w latach 1620-1644 przez Władysława IV Wazę fortyfikacjom klasztor stał się także znaczącym ośrodkiem obronnym na pograniczu Polski i Śląska, słynącym m.in. ze skutecznej obrony w 1655 (prowadzonej przez przeora A. Kordeckiego) przed oblężeniem wojsk szwedzkich Karola X Gustawa.
W 1692 założono drukarnię, która drukowała i kolportowała wydawnictwa religijne - modlitewniki, kantyczki, mszały, a także wydawnictwa świeckie, np. elementarze w języku polskim, niemieckim, łacińskim, słowniki. Drukarnia została skonfiskowana w 1864, po upadku powstania styczniowego.
W 1717 prowincjał K. Moszyński przeprowadził uroczystą koronację obrazu Matki Bożej Częstochowskiej, zmodernizował także obiekty klasztorne, popierał rozwój rzemiosła artystycznego zakonników.
Jasna Góra podupadła w czasie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, w wyniku przeprowadzonych reform oświeceniowych. Ucierpiała także w 1772, gdy król zmusił paulinów do wpuszczenia w obręb murów klasztoru (bronionego w latach 1770-1772 przez usadowionych w nim konfederatów barskich dowodzonych przez K. Pułaskiego) wojsk rosyjskich księcia M.M. Golicyna, które rozpoczęły grabież przechowywanych w klasztornym Skarbcu dzieł sztuki.
Podczas zaborów, mimo różnorodnych represji, na Jasnej Górze odbywały się manifestacje patriotyczne i nabożeństwa. W czasie II wojny światowej klasztor jasnogórski, zajęty przez Niemców, utrzymywał kontakty z przebywającym na emigracji kardynałem A. Hlondem, ze Stolicą Apostolską, opiekował się wysiedleńcami, jeńcami wojennymi i Żydami.
Po wojnie klasztor, pozostający w opozycji wobec władz komunistycznych, podjął dzieło odrodzenia kultu maryjnego. Mimo represji (m.in. aresztowania zakonników, 1952 zamknięcie gimnazjum paulinów) w 1955 na Jasnej Górze odbyły się uroczystości 300-lecia obrony klasztoru przed Szwedami, w 1956, z inicjatywy internowanego wówczas w Komańczy kardynała S. Wyszyńskiego, Jasnogórskie Śluby Narodu - akt przyrzeczeń episkopatu i wiernych, złożony z okazji 300 rocznicy ślubów Jana II Kazimierza, i ogłoszenie Matki Bożej Częstochowskiej Królową Polski.

Bazylika
Kościół jasnogórski powstał w latach 40. XV w., rozbudowany został w latach 60. tegoż stulecia. W 1690 spłonął, odbudowany 1690-1695 jako późnobarokowa bazylika (polichromia i sztukateria K. Dankwart). Wieżę wzniesiono 1617-1620, rekonstruowano 1900-1905 wg projektu S. Szyllera i J.P. Dziekońskiego.
Do bazyliki przylegają kaplice: Matki Bożej Częstochowskiej (1429-1450, freski T. Dolabelli z 1609, rozbudowana 1641-1644, ozdobiona przez Dankwarta 1693-1695) z obrazem Matki Bożej Częstochowskiej w ołtarzu ufundowanym w 1650 przez kanclerza J. Ossolińskiego, Św. Pawła Pustelnika (mauzoleum Denhoffów, 1644-1676) i Aniołów Stróżów (mauzoleum Jabłonowskich, 1626, przebudowana 1751-1759 dzięki funduszom księcia S.W. Jabłonowskiego).W latach 1900-1913 zbudowano monumentalne stacje Drogi Krzyżowej (P. Weloński i Szyller), 1921-1926 wzniesiono Wieczernik (wg projektu A. Szyszko-Bohusza).

Klasztor
Pierwszy budynek klasztoru powstał w 1393, przebudowany 1425-1429 w stylu gotyckim, rozbudowany 1466. Około 1644-1670 zbudowano wielki refektarz, 1647 - Salę Rycerską, w której m.in. w 1658 odbył się sejm z udziałem króla Jana II Kazimierza. 1736-1739 w zachodnim skrzydle klasztoru powstały nowe pomieszczenia dla biblioteki (istniejącej od XV w.), wzniesione wg projektu F. Placidiego, rozbudowane 1920-1924 zgodnie z projektem Szyszko-Bohusza, obejmujące cenne zbiory, zwłaszcza starodruków.

Twierdza
Jasnogórska twierdza powstała w latach 1620-1644 dzięki staraniom Władysława IV Wazy, wg wzorów włosko-holenderskich, rozbudowana w 2 poł. XVII i 1. poł. XVIII w. Zwana Fortalitium Marianum, opierała się atakom Szwedów, Austriaków i Rosjan. W 1793 zajęta przez wojska pruskie, usunięte 1806 przez Francuzów. 1813 rozebrana przez Rosjan, zrekonstruowana 1842.

Archiwa i Skarbiec
Jasnogórskie archiwum klasztorne przechowuje m.in.: cenne zbiory dokumentów pergaminowych, rękopisów akt i kronik, przywilejów fundacyjnych i nadań, księgi liturgiczne, mszały, rejestry cudów i wotów, spisy gości, nadto zbiory monet i znaczków pocztowych.
Skarbiec na Jasnej Górze stanowi bezcenny zbiór pamiątek historycznych i narodowych, gromadzonych od XV w. jako dary oraz wota dziękczynne i błagalne, ofiarowane przez pielgrzymów wizerunkowi Matki Bożej Częstochowskiej. Do ich przechowywania przeznaczono wzniesiony 1649-1651 specjalny budynek, przebudowany 1920-1921 wg projektu Szyszko-Bohusza. Skarbiec, zorganizowany przed 1900 w sposób muzealny, ma pełną dokumentację naukową i fotograficzną.
Najbogatsze i najbardziej wartościowe zbiory ma dział złotnictwa, w którym znajdują się m.in.: najstarszy dar (Zygmunta I Starego) - gotycko-renesansowa monstrancja z 1542, relikwiarze, np. srebrny i złocony tzw. Tryptyk wrocławski z grawerowanymi scenami wg A. Dürera na odwrocie, wykonany w 1511 w Norymberdze, ołtarzyki domowe, m.in. ze srebra i hebanu - dar Jakuba i Konstantego Sobieskich, komplety naczyń liturgicznych, np. wyróżniający się niezwykłym artyzmem i oryginalnością tzw. Komplet koralowy, wykonany w 1670 we Włoszech, ozdobiony koralami oprawionymi w złoto, dar króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego.
W Skarbcu znajdują się także militaria, szaty liturgiczne, ozdoby obrazu Matki Bożej Częstochowskiej, odznaczenia, m.in. Mały Order Złotego Runa (dar Władysława IV Wazy). Oryginalnym działem są portrety trumienne i epitafijne. W Skarbcu przechowuje się również pamiątki po wybitnych Polakach, m.in.: ołtarzyk, kapliczkę i szkatułkę T. Kościuszki, złote pióro H. Sienkiewicza, nadto krzyże Virtuti Militari, urny z prochami więźniów z obozów koncentracyjnych, monstrancję z drewna używaną przez kapłanów w Dachau, różaniec wykonany z chleba w Ravensbrück. Znajduje się w nim także złożony w 1983 przez L. Wałęsę jako wotum medal wraz z otrzymaną przezeń pokojową Nagrodą Nobla.

Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej
W 1382 r. książę Władysław zapragnął przewieźć ikonę Matki Bożej Bełzkiej do Opola, lecz po drodze wóz z obrazem miał zatrzymać się w Częstochowie, a konie nie chciały ruszyć z miejsca. Uznając to za znak Boży książę pozostawia ikonę w miejscowym klasztorze. Takie są początki obrazu na Jasnej Górze.
W 1430 r. sanktuarium zostało napadnięte przez grupę zawodowych przestępców dowodzonych przez szlachciców – Jakuba Nadobnego z Rogowa herbu Działosza, Jana Kuropatwę z Łańcuchowa herbu Szreniawa i księcia wołyńskiego Fryderyka Ostrogskiego. Tak o tym wydarzeniu pisze Jan Długosz:
„Pod ten czas niektórzy z szlachty polskiej wyniszczeni marnotrawstwem i obciążeni długami, mniemając, że klasztor częstochowski na Jasnej Górze, zakonu św. Pawła Pierwszego Pustelnika, posiadał wielkie skarby i pieniądze, z tej przyczyny, że do niego z całej Polski i krain sąsiednich (...) zbiegał się lud pobożny (...) zebrawszy (...) kupę łotrzyków (...) napadli na rzeczony klasztor paulinów. A nie znalazłszy w nim spodziewanych skarbów, zawiedzeni w nadziei, ściągnęli ręce świętokradzkie do naczyń i sprzętów kościelnych, jako to kielichów, krzyżów i ozdób miejscowych. Sam nawet obraz Najchwalebniejszej Pani naszej odarli z złota i klejnotów, którymi go ludzie pobożni przyozdobili. Niezaspokojeni łupem, oblicze obrazu mieczem na wylot przebili, a deskę, do której wizerunek przylegał, połamali, tak iż zdawało się, że to nie Polacy, ale Czesi kacerze dopuścili się czynów tak srogich i bezbożnych. Po dopełnieniu takowego gwałtu, raczej skalani zbrodnią niż zbogaceni, z niewielką zdobyczą pouciekali. Długi czas mniemano, że ów gwałt popełnili czescy kacerze, mieszkający w przyległych Polsce miastach i zamkach szląskich. I już Władysław król i panowie polscy poczęli byli myśleć o wydaniu wojny Czechom, ale gdy się sprawa wydała i rzeczy wyjaśniły, karano srodze owych z szlachty polskiej złoczyńców, awielu wtrącono do więzienia.”
W połowie XVII wieku szwedzki król Karol X Gustaw, zająwszy Warszawę i Kraków, poniósł klęskę pod częstochowskim klasztorem na Jasnej Górze. To wydarzenie dodało otuchy Polakom, a król Jan Kazimierz, powróciwszy do Lwowa, ogłosił manifest, po którym polecał swoje państwo protekcji Bożej Matki, nazywając Częstochowski jej obraz „Polską Królową”.