Emeryk Hutten-Czapski i jego słynna kolekcja

Kim był Emeryk Hutten-Czapski

"Emeryk Hr. Hutten Czapski *1828 †1896 pamiątek ojczystych wielki miłośnik przez siebie zebrane zabytki do Krakowa przeniósł i w tym domu umieścił R. P. MDCCCXCVI" – tej treści napis znajduje się na marmurowym epitafium ufundowanym przez Elżbietę Czapską, wdowę po kolekcjonerze.

 
Emeryk Hutten Czapski
fotografia wykonana w Krakowie, na krótko przed śmiercią.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

Wielki numizmatyk i kolekcjoner urodził się 5 listopada 1828 roku w Stańkowie na Białorusi. Otrzymawszy staranne wykształcenie, przez szereg lat pracował w administracji carskiej pełniąc odpowiedzialne funkcje państwowe. Zamiłowania kolekcjonerskie przejawiał od wczesnej młodości: zbierał stare druki, ryciny, porcelanę, zbroje. Najznakomitsza i najbardziej kompletna jest jednak jego kolekcja monet i medali polskich oraz krajów z Polską związanych. Kolekcja ta znana jest na świecie z pięciotomowego katalogu, opracowanego przez samego Czapskiego i wydanego po francusku w Petersburgu i Krakowie (V tom) w latach 1871-1916. Poza najważniejszym dla kolekcjonera zbiorem monet i medali, systematycznie gromadził on także księgozbiór – początkowo jego biblioteka składała się z książek przyrodniczych, aktualnie wychodzących pamiętników, literatury pięknej oraz książek historycznych i numizmatycznych, niezbędnych przy opracowywaniu zbioru. Z czasem była powiększana z pobudek bibliofilskich; najstarsze pozyskane przez Czapskiego druki pochodzą z XV wieku.

Jako pomoc w oznaczaniu i rozumieniu numizmatów gromadził Czapski ryciny, traktując je jak dokument, który przybliża władców i możnych widniejących na medalach i monetach, szerzej informuje o bitwach, oblężeniach i uroczystościach. Czapski wyróżniał się wśród kolekcjonerów wszechstronnymi umiejętnościami (władał kilkoma językami, w tym łaciną i greką), które pozwalały mu zbierane przez siebie zabytki szczegółowo i wnikliwie opisywać, oraz właściwie interpretować.

Emeryk Hutten Czapski
miedzioryt z akwafortą, W. A. Bobrow, 1876.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie.
 

Portret Emeryka hr. Hutten-Czapskiego

 Oryginał podpisu

Hr. Elżbieta z Meyendorffów Czapska

W 1894 roku zakupił w Krakowie pałacyk przy ulicy Wolskiej z zamiarem umieszczenia w dobudowanym doń pawilonie zbiorów, które w przyszłości pragnął udostępnić publiczności. Emeryk Hutten Czapski nie doczekał jednak realizacji swoich zamierzeń. Zmarł w 1896 roku.

Muzeum Czapskiego w Krakowie

Dzieło życia Emeryka kontynuowała żona Elżbieta, doprowadzając przy pomocy Feliksa Kopery do otwarcia Muzeum pod koniec 1901 roku. O zabytkach udostępnionych wówczas szerokiej publiczności informuje Przewodnik po muzeum hrabiego Emeryka Hutten Czapskiego w Krakowie, wydany w Krakowie w 1902 roku:

"Muzeum składa się z dwu sal, jedna na dole, druga na piętrze. W sali na dole mieści się zbiór medali i monet, książki od XV do XVIII wieku wraz z podręcznikami, oraz ryciny. Zbiór monet objęty jest osobnym katalogiem Catalogue de la Collection des Medailles et Monnaies Polonaises. Część zbioru książek obejmuje Feliksa Kopery Spis Druków Epoki Jagiellońskiej, pozostała posiada katalogi w rękopisie. Znaczną część rycin obejmuje katalog: Spis Rycin Przedstawiających Portrety Przeważnie Polskich Osobistości w Zbiorze hr. Emeryka Hutten Czapskiego, z rękopisu śp. E. Czapskiego oprac. F. Kopera. Prócz tego znajdują się w tej sali następujące starożytności:   (...)".

Dalej podano:   "W sali pierwszego piętra znajduje się biblioteka zawierająca książki XIX wieku oraz następujące przedmioty: (...)".

Owe "starożytności" i "przedmioty" nie objęte katalogami, to kilkanaście pasów kontuszowych, ubiór kontuszowy po Janie Potockim, który Czapski otrzymał od Zygmunta Glogera, zbroje i inne militaria, klucze szambelańskie, łyżki srebrne, ozdobne kafle, szkło i porcelana, dystynktoria, ordery, oraz pamiątki masońskie. Spuścizna Czapskiego obejmowała więc różnorodne grupy zabytków, wśród których, obok szczególnie cennych, współistniały obiekty mniejszej wagi, wszystkie jednak stanowiły godne ocalenia "pamiątki ojczyste".

Działalność Muzeum jako instytucji prywatnej trwała niewiele ponad rok. Problemy związane z prowadzeniem i utrzymaniem placówki przerastały siły i możliwości Elżbiety Czapskiej. W 1903 roku Muzeum hrabiego Emeryka Hutten Czapskiego zostało przekazane Gminie Miasta Krakowa, a  następnie powierzone Muzeum Narodowemu. Bezinteresowny dar został upamiętniony wybiciem w roku 1904 plakiety, według projektu Konstantego Laszczki. Plakieta przedstawia pełen pokory akt przekazania zbiorów miastu przez Jerzego Hutten Czapskiego, syna Emeryka i Elżbiety Hutten Czapskich. U góry plakiety biegnie napis: "Monumentis patriae naufragio ereptis" ("Pamiątkom ojczystym ocalonym z burzy dziejowej").

Plakieta na pamiątkę ofiarowania zbiorów Gminie Miasta Krakowa, brąz, K. Łaszczka, 1904 r.

W 1903 roku żona Emeryka Hutten-Czapskiego Elżbieta Czapska wraz z synem Jerzym przekazała istniejące od 1901 roku muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego pod opiekę Gminy Krakowa a za jej pośrednictwem Muzeum Narodowemu. Muzeum Czapskiego zawierało wiele bezcennych eksponatów których trzonem były monety. Obecnie muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego mieści się w pałacyku i dobudowanym do niego pawilonie wystawowym przy ul. Piłsudskiego w Krakowie. Najwięcej powierzchni muzeum zajmuje gabinet numizmatyczny mieszczący się na parterze budynku, natomiast na I piętrze znajduje się dział starodruków i rękopisów. W chwili obecnej zbiory gabinetu numizmatycznego zostały powiększone prawie ośmiokrotnie w stosunku do daru Pana Czapskiego.

Muzeum im. Emeryka
Hutten-Czapskiego w Krakowie

Muzeum im. Henryka Hutten-Czapskiego, sala na parterze (zdjęcie z 1939 r.).
Nad drzwiami medalion Elżbiety z Meyendorffów hr. Czapskiej
Kliknij na zdjęcie aby powiększyć
 

Brama wejściowa do Muzeum.

Gmach Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego

Wejście do pałacyku Muzeum im. Emeryka
Hutten-Czapskiego, pocz. XX wieku
kliknij na zdjęcie aby powiększyć

Eksponaty muzeum

Udostępniając publiczności w koniecznym wyborze zbiory wielkiego kolekcjonera, właśnie numizmaty uczyniliśmy nicią przewodnią prezentowanej wystawy. Starania Czapskiego o uratowanie "pamiątek ojczystych" doprowadziły do powstania kolekcji, która może zilustrować dzieje Polski przemawiając do widza monetą, grafiką, książką i innymi zabytkami. Towarzyszące numizmatom obiekty przywołują klimat epoki, ukazując postacie: królów, hetmanów, uczonych, dzieła sztuki, którymi się otaczali, oraz przedmioty, których używali – książki, mapy, uzbrojenie. Rozmaitość obiektów jest różna dla poszczególnych epok i zwiększa się znacznie, im bliżej XIX wieku.

Okres piastowski i pierwszych Jagiellonów przywołują z zbiorze Czapskiego monety ułożone w układzie chronologicznym. Wśród niepozornych krążków srebra znajdują się pierwsze polskie denary Mieszka I i Bolesława Chrobrego, w tym unikalny egzemplarz z wyobrażeniem głowy pierwszego króla oraz napisem GNEZDVN CIVITAS. Napis ten stał się podstawą kojarzenia tej monetki ze Zjazdem Gnieźnieńskim w 1000 roku.

 
Denar "GNEZDVN CICITAS" Bolesława Chrobrego z około 1000 roku;   średnica 18.5 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

Kopia denara Bolesława Chrobrego z 1000 roku.

Na uwagę zasługuje grupa brakteatów (czyli jednostronnie bitych denarów) z napisami w alfabecie hebrajskim, pochodzących z mennicy gnieźnieńskiej, wydzierżawionej Żydom przez Mieszka III. Wszystkie te monety pochodzą z okresu denarowego, w którym cała Europa łacińska posługiwała się tym jednym rodzajem monety srebrnej.

Brakteat z czasów Mieszka III (1173-1202)
Popiersie, gałązka oliwna i hebrajski napis "BRAHA"   (błogosławieństwo);   średnica 17.5 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

Wymagania rozwijającej się gospodarki spowodowały w większości krajów europejskich wielką reformę monetarną, zwaną od powołanej nowej jednostki – groszową. Za panowania Władysława Łokietka została wybita w Polsce pierwsza złota moneta, która przeszła do historii pod nazwą dukat Łokietka. Jedyny dostępny obecnie egzemplarz tej monety zakupił Czapski w 1896 roku, niedługo przed śmiercią.

Dukat Władysława Łokietka z około 1330 roku;   średnica 21.4 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

Kopia dukata Władysława Łokietka z około 1330 roku.

Do cennych i rzadkich monet należą wybite około 1360 roku grosze Kazimierza Wielkiego, zwane krakowskimi.

Grosz krakowski z około 1360 roku;   średnica 28 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

Kopia grosza krakowskiego z około 1360 roku.

Monetami pierwszych Jagiellonów były natomiast, dość jednostajne w swym wzornictwie, denary i półgrosze. W piętnastowiecznym mennictwie znalazł odzwierciedlenie fakt przyłączenia do Polski Prus, których największe miasta Gdańsk, Toruń i Elbląg otrzymały wówczas prawo bicia monety.

Numizmatom towarzyszył na wystawie wchodzący w skład kolekcji pochodzący z 1491 roku niezwykle rzadki inkunabuł - Triod cwietnaja – wytłoczony w Krakowie w pierwszej na świecie oficynie drukującej cyrylicą, oraz cenne druki Stanisława Polaka z Sewilli.

Denar "Triod Cwietnaja"
Drukarnia Szwajpolta Fiola, Kraków 1491 rok.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

Zygmunt I Stary przeprowadził ważne reformy mennicze, wprowadzające nowożytny system monetarny i otwierające w Polsce okres złotowy. Zgodnie ze stylistyką Renesansu zmienił się wygląd zewnętrzny monet: wyobrażenia i napisy na nich powiązano z konkretnymi nowymi jednostkami. Rozpoczęto regularną produkcję monet złotych. Wprowadzono zasadę datowania poszczególnych emisji. W XVI wieku powstały także pierwsze w Polsce medale, odlewane lub bite dla uczczenia królów i znamienitych osobistości.

Talar koronny medalowy Zygmunta I Starego z 1533 roku;   średnica 37 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

 

Steven von Herwijck, Medal Bony Sforzy;   średnica 87.5 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

 

Szóstak litewski Zygmunta Augusta z 1547 roku – rewers;   średnica 29 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

 

Giovanni Maria Padovano, Medal Zygmunta Augusta; średnica 67 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

Wielki rozwój przeżywało wówczas krakowskie drukarstwo, którego przykłady pokazaliśmy na wystawie, m. in. Kronikę Macieja z Miechowa oraz dzieła Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego.

Czasy pierwszych królów elekcyjnych – Henryka Walezego i Stefana Batorego - ilustrują w kolekcji zarówno monety i medale, jak i ryciny oraz mapy. Wśród monet zwraca uwagę półportugał, wybity w 1577 roku przez Gdańsk w czasie oblężenia miasta przez wojska Stefana Batorego, portugał ryski z 1586 roku oraz jedna z pierwszych donatyw gdańskich.

Donatywa gdańska 7-dukatowa Stefana Batorego   (niedatowana);   średnica 41 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

Ponadto pierwsze polskie regularnie bite talary.

Talar koronny Stefana Batorego z 1580 roku;   średnica 41.5 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

Do cennych obiektów zalicza się mapę z 1584 roku, autorstwa Kacpra Hennebergera, która była podstawową mapą Prus Książęcych.

Okres panowania królów z dynastii Wazów jest w kolekcji Czapskiego bogato ilustrowany licznymi monetami, medalami, rycinami, starodrukami, zabytkami uzbrojenia i ceramiki. Nie sposób wymienić tu wszystkich zasługujących na wyróżnienie obiektów. Był to okres bardzo bogaty w mennictwie polskim. Za Zygmunta III uderza duża liczba mennic i nominałów, w tym największa polska moneta – sto dukatów z roku 1621.

Donatywa gdańska 30-dukatowa Zygmunta III z 1617 roku;   średnica 49.3 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

Mennictwo Władysława IV to głównie grube sztuki złote i srebrne. Panowanie Jana Kazimierza przynosi pierwsze monety podwartościowe – tymfy i boratynki.

Donatywa gdańska 10-dukatowa Władysława IV z 1635 roku;   średnica 41.9 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

 

Donatywa gdańska 10-dukatowa Władysława IV z 1644 roku;   średnica 47.2 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

 

Portugał koronny Jana Kazimierza z 1661 roku;   średnica 44.8 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

W całym omawianym okresie trwała emisja donatyw - półmonet, półmedali, wybijanych w mennicach miast pomorskich. Medale Wazów wykonywane głównie w Gdańsku przez wybitnych artystów (Sammuela Ammona, Sebastiana Dadlera, Jana Hohna starszego i młodszego), opiewały zwycięskie bitwy, rozmaite uroczystości i pamiętne wydarzenia.

Autor nieznany, Medal Zygmunta III Wazy z 1611 roku upamiętniający zwycięstwo smoleńskie nad Rosją; średnica 130 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

 

Sebastian Dadler, Medal Władysława IV z 1634 roku upamiętniający zwycięstwo smoleńskie nad Rosją; średnica 62 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

Sebastian Dadler, Medal Władysława IV z 1636 roku upamiętniający zwycięstwo smoleńskie nad Rosją
oraz traktaty ze Szwecją i Turcją;   średnica 80 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

Jan Hön St., Medal z 1660 roku upamiętniający pokój oliwski ze Szwecją za Jana Kazimierza;   średnica 80 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

Wśród zabytków kolekcji towarzyszących numizmatom zwracają uwagę datowane na połowę XVII wieku: karacena i półzbroje husarskie oraz szyszak karacenowy. Mapy Kaeriusa dokumentują ówczesne widzenie świata, a liczne ryciny przedstawiają portrety królów i wodzów oraz widoki oblężonych miast.

Zabytki związane z Janem III Sobieskim ukazują go jako wielkiego i zwycięskiego wodza.

Talar gdański Jana III Sobieskiego z 1685 roku – awers;   średnica 43.2 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

Jan Heweliusz, sławny astronom gdański, jeden z odkrytych przez siebie gwiazdozbiorów nazwał na cześć króla "Tarczą Sobieskiego" i umieścił w atlasie nieba – Finnamentum Sobiescianum, wchodzącym w skład zbioru. Ciekawostką jest portret burmistrza gdańskiego Jana Ernesta Schmiedena, autora licznych panegiryków poświęconych Janowi III. Klimat epoki przywołują także charakterystyczne elementy uzbrojenia.

W części kolekcji dotyczącej czasów saskich na uwagę zasługują monety sasko-polskie oraz wyroby manufaktury miśnieńskiej. Z tego okresu pochodzi również piękny album Gabinetu Imperatorskiego w Wiedniu, zawierający wizerunki okazałych numizmatów.

Szczególnie bogato reprezentowane w kolekcji jest panowanie ostatniego króla Polski – Stanisława Augusta Poniatowskego. Jej część poświęcona mennictwu odzwierciedla ważną reformę z 1766 roku, dostosowującą polski system monetarny do standardów obowiązujących w Europie. Na podkreślenie zasługuje pełen elegancji wygląd monet, zgodny z panującym wówczas stylem klasycyzmu.

Talar koronny Stanisława Augusta z 1765 roku;   średnica 42.5 mm.
Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego - Muzeum Narodowe w Krakowie

 

Talar koronny Stanisława Augusta
Poniatowskiego 1766 r., Warszawa, próba, srebro.
Kliknij na zdjęcie aby powiększyć

Inne ciekawe eksponaty

Tetradrachma, Egipt, Ptolomeusz I, srebro, awers (IV/III w. przed Chr.)		Follis, Cesarstwo Bizantyjskie, Justynian I (VI w. po Chr.)

Denar typu Gnezdun/Civitas Bolesława Chrobrego - bity na Zjazd Gnieźnieński (ok. 1000)		Brakteat Dux/Cracovien, tzw. skarb krakowski, srebro (1. poł. XIII w.)

Medal króla Zygmunta Augusta wg projektu Jana Marii Padovano, srebro, awers (1532)		Medal Mikołaja Zebrzydowskiego, srebro (1601)

100 dukatów koronnych Zygmunta III Wazy, złoto (1621)		Medal ślubny Władysława IV Wazy i Ludwiki Marii wg proj. Jana Höhna, złoto, awers (1646)

Medal z okazji pokoju oliwskiego, złoto, rewers (1660) Bilety skarbowe Insurekcji Kościuszkowskiej (1794) Banknot 50-złotowy Banku Polskiego (1919)

W pełnym zestawie reprezentowane są w zbiorze próby mennicze z 1771 roku. Medale przedstawiają króla i jego otoczenie. Niektóre z nich mają charakter nagrodowy.

W części wystawy poświęconej epoce stanisławowskiej po raz pierwszy mieliśmy możliwość zaprezentowania tkanin pochodzących ze zbioru Czapskiego. Należą do nich m.in. jedwabne pasy kontuszowe oraz, stanowiące dużą rzadkość, kontusz i żupan po Janie Potockim. Bardzo interesujący jest zestaw map, wśród których znajdują się mapy sporządzone na zlecenie króla przez Hermana Karola de Perthees, oraz 24 arkusze "Carte de la Pologne" z 1772 roku, autorstwa Jana Antoniego Rizzi Zannoniego, dedykowane Józefowi Aleksandrowi Jabłonowskiemu. Mapy Zannoniego pochodzą z daru prawnuczki Czapskiego, Izabelli Godlewskiej de Aranda. Rzadkość stanowi zegar słoneczny z 1785 r. z herbem Radziwiłłów. Wśród ceramiki zwracają uwagę pierwsze wyroby manufaktury w Korcu. Całości dopełnia piękny superekslibris Stanisława Augusta, wytłoczony na oprawie książki.

Czasy porozbiorowe to z jednej strony okres wojen napoleońskich, powstań narodowych, wielkiej romantycznej literatury, z drugiej – świadomego dążenia oświeconych warstw społeczeństwa do zachowania zabytków polskiej przeszłości. Czapski nie był zwolennikiem walki zbrojnej, możemy tak domniemywać na podstawie jego stosunku do Powstania Styczniowego, pewnie dlatego nieliczne są w jego zbiorze pamiątki z nią związane. Wśród nich znajdują się: portret księcia Józefa Poniatowskiego, ryngraf dewocyjny, sztandar z Powstania Styczniowego i tzw .kask spod Berezyny, który z czasem okazał się być nakryciem głowy używanym w gwardii cesarskiej. Znacznie większa grupa zabytków kolekcji opowiada o ówczesnym polskim: pieniądzu, nauce i kulturze. Pojawiają się banknoty, których początki sięgają w Polsce Powstania Kościuszkowskiego. Prezentowane monety są związane m.in. z oblężeniem Zamościa w 1813 roku, Królestwem Kongresowym i Powstaniem Listopadowym.

Na kilku przykładach pokazaliśmy też na wystawie fałszerską działalność Józefa Majnerta w połowie XIX wieku. Na uwagę zasługują w kolekcji monety tzw. dominialne, wybijane w wielkich dobrach ziemskich. Dziewiętnastowieczne medale przedstawiają ludzi nauki i kultury – środowisko najbliższe Czapskiemu. Całość uzupełnia bogata ówczesna literatura piękna, poezja, książki przyrodnicze i historyczne.

Bartosz Błądek

Źródła:
http://www.muz-nar.krakow.pl/prawe/oddzialyf.htm
http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje33/text09p.htm
http://www.zrodlo.krakow.pl/Archiwum/2003/34/08.html
http://www3.uj.edu.pl/alma/05/53.html
http://www.czapscy.org.pl