Miedziane szelągi Jana Kazimierza Wazy z mennicy w Brześciu 1665 – 1666
Drodzy czytelnicy chcielibyśmy zaprezentować Wam kolejny efekt pracy Pana Zdzisława Szuplewskiego, emerytowanego nauczyciela historii i kolekcjonera boratynek, który od ponad roku współpracuje z naszym portalem. Kolejną odsłoną jego pracy jest przeredagowany, uzupełniony i opatrzony nowymi zdjęciami artykuł o mennicy brzeskiej pt. „Miedziane szelągi Jana Kazimierza Wazy z mennicy w Brześciu 1665 – 1666”, który napisał 2 lata temu. Został on opublikowany na forum TPZN - zobacz TUTAJ / do pobrania plik PDF. Najnowszy artykuł został uzupełniony suplementem do katalogu Wolskiego.
W imieniu autora zapraszamy do nowego artykułu - Zespół IKM
Miedziane szelągi
Jana Kazimierza Wazy
z mennicy w Brześciu 1665 – 1666
Tekst poprawiony i uzupełniony
Identyfikacja monet wybitych w mennicy brzeskiej
Z rozmów z kolekcjonerami boratynek wiem, że prawidłowa identyfikacja boratynek wybitych w Brześciu czasami sprawia dużo kłopotów. Stosunkowo często można spotkać monety wystawione do sprzedaży z błędną proweniencją. Dlatego zacznę od wskazania podstawowych cech pozwalających na prawidłową identyfikację monet bitych w mennicy brzeskiej
W latach 1665-66 produkowano boratynki litewskie w czterech mennicach, w Kownie, Brześciu, Wilnie i Malborku. Łatwo odróżnić szelągi z Kowna ponieważ pod Pogonią umieszczano w tej mennicy uszczerbiony herb Kryszpin w postaci głowy jelenia, który należał do podskarbiego wielkiego litewskiego Hieronima Kryszpina Kirszensztaina. W pozostałych trzech mennicach zamiast herbu pojawił się monogram HKPL pod Pogonią. Rewersy tych monet prezentują się tak:
Istnieją trzy zasadnicze cechy pozwalające na prawidłową identyfikacje boratynek wybitych w mennicy brzeskiej. Pierwsza, to brak wstążki u szyi jeźdźca, druga, to krótka, półkolista tarcza, a trzecia, to niski monogram HKPL w porównaniu do monogramów z Wilna i Malborka. O ile w pierwszej emisji boratynek z lat 1659-61 stosunkowo łatwo można było określić proweniencję monety na podstawie charakterystycznych dla danej mennicy portretów, to w drugiej emisji z lat 1663-66 nie jest to takie proste.
W czasie drugiej emisji boratynek w latach 1663-66 obserwujemy w mennicach zarządzanych przez Boratiniego /Ujazdów, Wilno, Brześć/ postępującą unifikację portretów królewskich na co zwrócił już uwagę C. Wolski w fundamentalnej pracy o miedzianych szelągach Jana Kazimierza Często tylko na podstawie portretu nie jesteśmy w stanie określić z której mennicy moneta pochodzi. Oczywistym jest, że przyczyn tego stanu rzeczy należy szukać w przenoszeniu pracowników między mennicami w Ujazdowie i Wilnie w zależności od potrzeb oraz w zasileniu kadrowym mennicy brzeskiej pracownikami powyższych mennic na początku jej działalności.
Mennica w Brześciu uruchomiona została 4 grudnia 1665 roku jako ostatnia z mennic zarządzanych przez Boratiniego. Analizując monety brzeskie mamy pewność, że w uruchomieniu tej mennicy brali udział pracownicy zamkniętej miesiąc wcześniej mennicy w Ujazdowie oraz będącej w rozkwicie mennicy w Wilnie. Świadczą o tym również elementy treści monety takie jak: kształt mitry książęcej nad Pogonią, kształt cyfr w dacie i podobieństwa w wizerunkach Pogoni.
Kształt mitry książęcej:
Duża cyfra 5 w dacie:
Mała cyfra 5 w dacie:
Kształt tarczy i czaprak na pogoniach z Ujazdowa i Brześcia:
Kolejnym dowodem na udział pracowników mennicy ujazdowskiej i wileńskiej w pierwszych miesiącach funkcjonowania mennicy brzeskiej są monety hybrydowe. Znamy do tej pory dwie odmiany, które opisał już C. Wolski ale jako monety wileńskie z portretem odmiany II z numerami katalogowymi LW65.A.22.11.1.1c i LW65.A.22.11.1.1g w roczniku 1665 oraz 6 odmian z portretem II oraz jedną, którą odkryłem w roczniku 1666. Moim zdaniem monety hybrydowe z awersem brzeskim i rewersem wileńskim zostały wybite w Brześciu i powinny zostać w katalogu przypisane do monet brzeskich. Ten wniosek opieram na dokładnej analizie znanych portretów z Wilna i Ujazdowa. Portret odmiany II z Wilna 1665 i 66 kompletnie nie pasuje stylistycznie do pozostałych portretów z tej mennicy. Pojawia się nagle w 1665. Natomiast podobny portret jest doskonale znany z mennicy ujazdowskiej od roku 1664 jako odmiana I. Stąd wniosek, że ujazdowski portret został w 1665 roku w Brześciu sparowany z wileńskimi rewersami. Podobna sytuacja, moim zdaniem, miała miejsce na początku 1666 roku. Pragnę zauważyć, że omawiany portret na schemacie poniżej w stylu ujazdowskim został wiodącym w mennicy brzeskiej w całym okresie jej działalności. Hybrydami nazywamy monety do wybicia których wykorzystano stemple awersu i rewersu charakterystyczne dla różnych mennic. Na schemacie dokładnie to widać. Hybrydy brzeskie nie są w emisjach boratynek czymś odosobnionym. W 1661 roku mamy do czynienia z podobną sytuacją. Powstały wtedy hybrydy krakowsko – ujazdowskie z awersem krakowskim i rewersem ujazdowskim oraz monety z awersami w stylu krakowskim /podobnymi do krakowskich/ ale już nie hybrydy. Istnieje hipoteza tłumacząca niewielką ilość boratynek bitych w mennicy malborskiej na rynku kolekcjonerskim tym, że w początkach działalności mennicy w Malborku wykorzystywano oryginalne stemple awersów i rewersów z mennicy w Kownie do produkcji boratynek i znaczna część emisji z tej mennicy jest nie do odróżnienia od monet z Kowna. Oczywiście nie mamy twardych dowodów na to gdzie hybrydy były bite. Musimy korzystać z innych przesłanek takich jak sytuacja militarna w konkretnym czasie, stan dróg, odległosci między mennicami, jakość kadr w mennicach, wielkośc kontraktu itp. aby określić z dużym prawdopodobieństwem miejsce bicia takich monet. Moim zdaniem wygląd rewersu nie przesądza o miejscu bicia.
Schemat połączeń stempli awersu i rewersu
W tym kontekście chcę zwrócic uwagę na monetę opisaną w katalogu C. Wolskiego na str. 487 jako LB65.B.22.11, którą autor w sposób ryzykowny uznał za hybrydę zawersem wileńskim i rewersem brzeskim. Ryzykownie, bo tylko na podstawie jednego egzemplarza w słabym stanie zachowania i na dodatek z przesuniętym stemplem awersu.Jakiś czas temu użytkownik TORO96 zaprezentowal drugi egzemplarz tej monety niestety również w słabym stanie zachowania.
Uważam, że w mennicy brzeskiej trudno mowić o hybrydowych awersach bowiem w procesie unifikacji portretów wszystkie portrety brzeskie mają swoje pierwowzory w Ujazdowie lub Wilnie. Podobne portrety z pojedynczą wstążką u nasady wieńca spotykamy w obu wymienionych mennicach. Powyższy portret jest wykonany w stylu, nazwijmy to, ujazdowsko-wileńskim ale nie jest hybrydą. Gwiazdka po IOAN o tym nie przesądza.
C.Wolski twierdzi, że monety z II odmianą portretu w jego katalogu przypisane do mennicy wileńskiej z 1666 roku kończyły bicie monet w tej mennicy za sprawą pracowników mennicy brzeskiej przeniesionych do Wilna pod koniec 1666 roku. Uważam takie przenosiny za mało prawdopodobne. Z Brześcia do Wilna jest około 400 km i biorąc pod uwagę okres zimowy, stan dróg oraz szybkość poruszania się wozow konnych taka podróż mogła trwać około 2 tygodni. W Wilnie wybito w grudniu 1666 roku około 15,5 mln sztuk szelągów i nie była to jakaś nadzwyczajna ilość, której nie mogła wyprodukować załoga mennicy wileńskiej samodzielnie. Np. w marcu wybito w tej mennicy ponad 31 mln sztuk szelągów, w maju blisko 23 mln sztuk, a w lipcu około 15 mln sztuk. Mennica wileńska funkcjonowała od dwóch i pół roku, pracownicy byli doświadczeni i moim zdaniem dawali sobie doskonale radę bez pomocy z zewnątrz. Nawet gdyby pracownicy w Brześciu byli zatrudnieni do końca roku, w co wątpię gdyż podejrzewam, że umowy zawierano na czas wyrobienia kontraktu, to i tak bardziej racjonalne było wypłacenie pracownikom jakiejś kwoty niż ponoszenie kosztów transportu. Zgodnie z powyższym uważam, że monety, o których mowa powstały nie pod koniec 1666 w Wilnie ale na początku 1666 w Brześciu kiedy pracownicy mennicy wileńskiej pomagali w rozruchu mennicy brzeskiej. Trzeba pamiętać, że od 4 do 31 grudnia 1665 w Brześciu wybito blisko 21 milionow 600 tys monet. Odejmując dni świąteczne pracowano tylko przez około 21 dni. W całym 1666 roku w tej mennicy wybito blisko 218 milionow sztuk boratynek. Dlatego tak potrzebna była pomoc kadrowa z innych mennic zarzadzanych przez T.L. Boratiniego.
Od czasu ukazania się przełomowej monografii Cezarego Wolskiego „Miedziane szelągi Jana Kazimierza Wazy z lat 1659-1667” minęły cztery lata. W tym czasie w obiegu publicznym pojawiły się nowe monety, do tej pory nieznane, dzięki którym można było dokonać nowych ustaleń dotyczących klasyfikacji miedzianych szelągów w mennicy brzeskiej w latach 1665-66. W ich wyniku opracowałem suplement do katalogu Cezarego Wolskiego. Monety, które pokazuję, to efekt dziesięcioletnich poszukiwań. Zaznaczyc trzeba, że mimo dużej emisji szelagów w mennicy brzeskiej zdobycie egzemplarzy prawidłowo wybitych i w czytelnym stanie zachowania nie jest łatwe. Obawiam się, że wraz ze wzrostem zainteresowania kolekcjonerow miedzianymi szelągami Jana Kazimierza pojawi się problem monet, nazwijmy to, zmanipulowanych na szkodę kolekcjonerów. Moim zdaniem przykładem takiej monety jest szeląg z 1666 roku bez monogramu opisany w katalogu C. Wolskiego jako LB65.B.21.11. Analizując zdjecie rewersu zwróciłem uwagę na inny kolor patyny w miejscu gdzie powinien być monogram. Obróbka zdjęcia w programie graficznym pokazała moim zdaniem ślady po monogramie.
Do obróbki wykorzystałem oryginalne zdjęcie monety C. Wolskiego nr katalogowy LB65.B.21.11.
W suplemencie przyjąłem inną niż C. Wolski metodę szacowania rzadkości monet. Pod uwagę wziąłem ilość monet obecnych w obiegu publicznym w ciągu ostatnich 10 lat. I tak:
bez R- moneta popularna, stosunkowo łatwa do zdobycia;
R- moneta rzadsza, ale do zdobycia;
RR – moneta bardzo rzadka, sporadycznie pojawiająca się w przestrzeni publicznej;
RRR – unikat bądź moneta znana w 2-3 egzemplarzach, praktycznie nieobecna w przestrzeni publicznej.
Zachęcam do podzielenia się uwagami na temat treści zawartych w suplemencie oraz do przekazania informacji o szelągach z Brześcia, które nie są do tej pory publicznie znane.
Inspiracją do napisania tego artykułu było fundamentalne dzieło Cezarego Wolskiego „Miedziane szelągi Jana Kazimierza wazy z lat 1659-67”. Lublin 2016. Monety, których zdjecia prezentuję, pochodzą z mojego zbioru, za wyjątkiem dwóch inaczej opisanych.
Bardzo dziękuję bardziej doświadczonym kolegom numizmatykom za życzliwą pomoc i wsparcie w trakcie pisania tego artykułu.
Zdzisław Szuplewski
Zielona Góra, luty 2020 r.
Suplement
do katalogu szelągów wybitych w mennicy brzeskiej w 1665 roku
W suplemencie nie powtarzam monet pokazanych w katalogu C. Wolskiego chyba, że klasyfikuję je inaczej. W roczniku 1665 bez zmian pozostają odmiany mitry, monogramu, Pogoni i cyfry daty. W roku 1666 w mennicy brzeskiej wybito prawie 218 mln sztuk szelągów. Do wybicia takiej ilości monet potrzeba wielu stempli. Najbardziej popularną odmianą portretu jest w tym roczniku odmiana I. Oczywiście na poziomie stempli wystepują drobne różnice w postaci kształtu i ułożenia kokardy, fryzury itp. Uznałem, że wyróżnianie na tej podstawie wariantów nie ma sensu i tylko utrudni kolekcjonerom identyfikację.
Kilka przykładów odmienności na portetach odmiany I z 1666 roku:
Podobnie rzecz się ma z drobnymiróżnicami wielkości i kształtu tarcz w roczniku 1666. Nie wyróżniałem tutaj zadnych wariantów, ale warto o takich różnicach wspomnieć.
1665
Odmiany portretów
Pogoń
Portret odmiana I
Portret odmiana II
Portret odmiana III
Monety hybrydowe
1666
Odmiany portretów
Pogoń
Odmiany monogramu
Odmiany cyfr daty
Portret odmiana I
Pogoń odmiana I
Pogoń odmiana I-a
Pogoń odmiana I-b
Portret odmiana II
Pogoń odmiana I-a
Portret odmiana III
Pogoń odmiana I
Monety hybrydowe
Ciekawostki produkcyjne
