Pieniądz zastępczy

 

Pieniądz zastępczy kojarzy nam się dziś z popularną pamiątką bitą dla turystów. Nie w tym jednak celu został wymyślony. Dość trudno jest podać sprecyzowaną definicję pieniądza zastępczego, gdyż kryteria jego odróżnienia bywają względne. Czy zatem nazwać pieniądzem zastępczym każdą emisję inną od pieniądza oficjalnego wydanego przez państwo, czy ograniczyć do pieniędzy prywatnych emitentów? W pierwszym przypadku musielibyśmy w historii polskiej numizmatyki kilka emisja uznać za pieniądz zastępczy ze względu na brak zezwolenia na jego emisję przez panującego (np. monety elbląskie Kazimierza IV czy monety pamiątkowe bite przez mennice na różne okazje, które często miały być prezentem dla odwiedzającego mennicę króla).[i] Zatem pojecie pieniądza zastępczego to kwestia dyskusyjna. Artykuł ten poświęcony jest tej właśnie dziedzinie numizmatyki oraz postaci wieloletniego badacza i wybitnego znawcy tematu - Bogumiłowi Sikorskiemu.

W średniowieczu granica między naśladownictwem a fałszerstwem była płynna. Był to okres, kiedy nawet biskupi wybijali swoje pieniądze nie wspominając o licznych książętach chcących zaistnieć na monetach. Przy tak licznych emisjach wielokrotnie powielano pomysły na wygląd monety, niekiedy je kopiując. Jednocześnie ludność mająca do dyspozycji liczne odmiany pieniądza była zakłopotana i łatwo było wprowadzać fałszywki do obiegu. W walce z fałszerstwami przy całym systemie kontroli produkcji monet stosowanym we wszystkich mennicach, używano także presji moralnej, jaką była przysięga składana przez mincerzy. Przysięgali oni na Ewangelię, krzyż, honor. Bicie monet przez książęta i możnowładców miało jednakże swoje podłoże ekonomiczne. Ponieważ "pieniądz lokalny" - tak go nazwijmy, nie był zbyt chętnie przyjmowany poza granicami włości danego możnowładcy w obawie przed fałszerstwami, ludność posiadająca takie monety była w jakiś sposób przywiązana do konkretnego obszaru i danego pana.

Do VI wieku każdy władca mógł wybijać monety srebrne ze swym wizerunkiem. Monety złote były zastrzeżone dla władzy cesarskiej. Dopiero złoto, a nie wyobrażenie postaci, wyznaczało więc pozycję władcy bijącego monetę. Od VI wieku zaczęto bić monety złote nie tylko w cesarstwie bizantyjskim. Jan Ostróg wyrażał w "Pamiętniku ku pożytkowi Rzeczypospolitej zebranym" brak w Polsce złotej monety bardziej jako ujmę godności niż trudność gospodarczą: "Nie tylko królestwa i księstwa obce, lecz także i miasta biją złote monety. Przystoi przeto i w tym naszym najwspanialszym królestwie wybijać złote monety małej i dużej wagi ku czci królestwa (pro Requi honestate)"[ii]. Od X wieku własne monety wybijały opactwa, biskupstwa, hrabstwa, miasta etc. Często lekceważono suwerenność innych poprzez umieszczanie na własnych monetach cudzych herbów. Czasami było to usprawiedliwione powiązaniami dynastycznymi, częściej jednak obcy herb stanowił ozdobę. Upowszechniało się bicie monet pamiątkowych, u nas rzadziej stosowane z okazji rocznic (średniowieczne monety chrześcijańskie nie mają daty emisji w przeciwieństwie do ówczesnych monet muzułmańskich). Monety okolicznościowe i pamiątkowe bito już w starożytnym Rzymie. Często były to medale rozdawane przez władców z różnych okazji. Znany był zwyczaj rzucania monet przez władców do ludu jako wyraz szczodrości. Czasem w ten sposób torowano sobie drogę w tłumie jak np. na pogrzebie Kazimierza Wielkiego w 1370 roku, kiedy to rzucano garściami monety w lud torując drogę trumnie. Istniał też zwyczaj obrzucania monetami władców jako zapowiedź powodzenia.

Bicie własnej monety przestało być od średniowiecza manifestacją suwerenności. Wszakże liczne twory polityczno-społeczno-ekonomiczne XX wieku posiadały swoją odrębną walutę (Vichy - fr., Getto Łódzkie, obozy oficerskie). Znane są pieniądze zastępcze w formie żetonów tramwajowych, telefonicznych czy gazowych licznie emitowane w XIX-XX wieku. Krążyły również liczne bony - papierowe pieniądze zastępcze. Liczne grono Polaków pamięta zapewne bony "udające" dolary w sklepach Pewex'u. Do kategorii pieniądza zastępczego można zaliczyć monety emitowane pod koniec I wojny światowej przez Niemcy i Rosję dla terenów polskich. Zastosowanie na tych pieniądzach zabronionego od lat języka polskiego miało przekonać polską ludność o dobrych intencjach zaborców i przeciągnąć na ich stronę młodych rekrutów z polskich rodzin. Nader liczne są przypadki bicia pieniądza zastępczego w wojskowych obozach jenieckich. Było to rozwiązanie czysto prktyczne, bowiem duże grupy odizolowanych ludzi łatwiej kontrolować odbierając im pieniądze obiegowe w zamian dając pieniądz zastępczy ważny jedynie na terenie obozu czy getta. Uciekinierowi trudniej się poruszać poza terenem wyznaczonym bez oficjalnych pieniędzy. W czasach pokojowych często sięgano po pieniądz zastępczy w kasynach czy jednostkach wojskowych chociażby w okresie II Rzeczpospolitej. A skoro mowa kasynach, to czy żetony w nich używane nie należy również zaliczyć to tej kategorii? Przecież nie gra się pieniędzmi tylko żetonami, które podlegają wymianie.

Wybitnym specjalistą numizmatyki w dziedzinie monet zastępczych jest Pan Bogumił Sikorski, który 40 lat swojego życia poświęcił temu tematowi. Pierwsze artykuły jego autorstwa ukazały się drukiem na początku lat 70-tych ubiegłego wieku Jest także autorem licznych opracowań katalogowych dotyczących pieniędzy zastępczych z ziem polskich, któremu jestem winien słowa uznania i podziękowania za oferowaną pomoc i nakierowanie przy zajmowaniu się tą tematyką. Zakres tematyczny tego artykułu wielokrotnie przerasta zawartą w nim treść, nie sposób jednak wymienić wszystkich emisji pieniędzy lokalnych, żetonów, bonów i innych form pieniądza zastępczego. Chciałem jedynie poprzez zaznaczenie tematu zainteresować nim zbieraczy i kolekcjonerów. Jest to bowiem godny temat do kolekcji będącej dumą właściciela, a zakres i tematyka pozostaje praktycznie nieograniczona.

Obecnie jednym prawnym emitentem pieniądza z godłem Polski jest Mennica Polska S.A. Niemniej jednak zwyczaj bicia medali, a z czasem również pieniądza w lokalnej walucie (dukaty, gryfiny, żubry etc.) wraca dziś jako zwyczaj mile widziany przez licznych turystów, nie ma on większego podłoża ekonomicznego, a stanowi często tylko miłą i namacalną pamiątkę po pobycie w danej miejscowości.

Dla osób zainteresowanych wiedzą na temat prawdziwych pieniędzy zastępczych, spośród których spotykamy wiele unikatów, przedstawiam poniżej spis dotychczasowych opracowań znawcy tematu - Bogumiła Sikorskiego.

Zamówień można dokonywać bezpośrenio u Autora pod adresem: [email protected]

SPIS WYDAWNICTW Bogumiła SIKORSKIEGO

 

1. Pieniądz zastępczy w Pile 1914-1923 ,Piła 1984, (126 stron, 137 ilustracji).
2. Monety zastępcze obozów jeńców wojennych 1914-1918 (Emisje urzędowe), Piła 1984, (111 stron, 110 ilustracji).
3. Pieniądz zastępczy Wałcza i powiatu wałeckiego 1914-1923, Piła 1985, (73 strony, 63 ilustracje).
4. Monety zastępcze i żetony tramwajowe z ziem polskich, Piła 1987, (98 stron, 98 ilustracji).
5. Pieniądz zastępczy Chodzieży, Budzynia i Ujścia 1914-1920, Piła 1988, (68 stron, 55 ilustracji).
6. Monety zastępcze obozów jeńców wojennych 1914-1918 (Emisje prywatne), Tom I, Piła 1989, (116 stron, 200 ilustracji, wycena).
7. Monety zastępcze obozów jeńców wojennych 1914-1918 (Emisje prywatne), Tom II, Piła 1989, (92 strony, 138 ilustracji, wycena).
8. Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur (Emisje prywatne) Tom I, Piła 1990, (96 stron, 154 ilustracje, wycena).
9. Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur (Emisje prywatne) Tom II, Piła 1990, (116 stron, 185 ilustracji, wycena).
10. Das Ersatzgeld in Schneidemühl. Werlaburgdorf 1990, (83 strony, 149 ilustracji).
11. Papierowy pieniądz zastępczy obozów jeńców wojennych 1914-1918 (Emisje urzędowe), Tom I, Piła 1991, (112 stron, 154 ilustracje, wycena).
12. Papierowy pieniądz zastępczy obozów jeńców wojennych 1914-1918 (Emisje urzędowe), Tom II, Piła 1991, (104 strony, 152 ilustracje, wycena).
13. Bony tramwajowe z ziem polskich, Piła 1991, (84 strony, 122 ilustracje, wycena).
14. Papierowy pieniądz zastępczy zakładów komunalnych z ziem polskich, Piła 1991, (44 strony, 60 ilustracji, wycena).
15. Papierowy pieniądz zastępczy Wągrowca i Damasławka 1914-1919, Piła 1992, (35 stron, 65 ilustracji, wycena).
16. Papierowy pieniądz zastępczy Rogoźna, Ryczywołu, Gorzewa i Wronek 1914-1920, Piła 1992, (56 stron, 88 ilustracji, wycena).
17. Papierowy pieniądz zastępczy Czarnkowa i Łopiszewa oraz powiatów: czarnkowskiego i wieleńskiego 1914-1920, Piła 1992, (52 strony, 52 ilustracje, wycena).
18. Papierowy pieniądz zastępczy Jastrowia, Okonka, Wysokiej i Złotowa oraz powiatu złotowskiego 1914-1923, Piła 1992, (68 stron, 75 ilustracji, wycena).
19. Papierowy pieniądz zastępczy Gołańczy, Łekna, Łobżenicy, Szamocina i Wyrzyska 1914-1920, Piła 1992, (64 strony, 92 ilustracje, wycena).
20. Papierowy pieniądz zastępczy obozów jeńców wojennych 1914-1918 (Emisje prywatne), Tom I, Piła 1992, (60 stron, 105 ilustracji, wycena).
21. Papierowy pieniądz zastępczy obozów jeńców wojennych 1914-1918 (Emisje prywatne), Tom II, Piła 1992, (48 stron, 76 ilustracji, wycena).
22. Papierowy pieniądz zastępczy obozów jeńców wojennych 1914-1918 (Emisje prywatne), Tom III, Piła 1992, (42 strony, 65 ilustracji, wycena).
23. Papierowy pieniądz zastępczy obozów jeńców wojennych 1914-1918 (Emisje prywatne), Tom IV, Piła 1992, (64 strony, 86 ilustracji, wycena).
24. Pieniądz zastępczy Gdańska, Tom I, Piła 1993, (68 stron, 75 ilustracji, wycena).
25. Pieniądz zastępczy Gdańska, Tom II, Piła 1993, (68 stron, 90 ilustracji, wycena).
26. Żetony gazowe z ziem polskich, Katalog, Piła 1993, (56 stron, 81 ilustracji, wycena).
27. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów dominialnych, Tom I, Piła 1994, (48 stron, 78 ilustracji).
28. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów dominialnych, Tom II, Piła 1994, (72 strony, 143 ilustracje).
29. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów dominialnych, Tom III, Piła 1994, (48 stron, 93 ilustracje).
30. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów dominialnych, Tom IV, Piła 1994, (60 stron, 118 ilustracji).
31. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów dominialnych, Tom V, Piła 1994, (64 strony, 113 ilustracji).
32. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów dominialnych, Tom VI, Piła 1994, (64 strony, 122 ilustracje).
33. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów dominialnych, Tom VII, Piła 1994, (58 stron, 146 ilustracji).
34. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów dominialnych, Tom VIII, Piła 1995, (62 strony, 131 ilustracji).
35. Monety zastępcze miast, gmin i powiatów. Katalog, Tom I, Piła 1995, (68 stron, 115 ilustracji, wycena).
36. Monety zastępcze miast, gmin i powiatów. Katalog, Tom II, Piła 1995, (59 stron, 111 ilustracji, wycena).
37. Monety zastępcze miast, gmin i powiatów. Katalog, Tom III, Piła 1995, (65 stron, 130 ilustracji, wycena).
38. Monety zastępcze miast, gmin i powiatów. Katalog, Tom IV, Piła 1995, (72 strony, 109 ilustracji, wycena).
39. Pieniądz zastępczy Szczecina. Katalog, Tom I, Piła 1995, (72 strony, 80 ilustracji, wycena).
40. Pieniądz zastępczy Szczecina. Katalog, Tom II, Piła 1995, (91 stron, 152 ilustracje, wycena).
41. Monety zastępcze obozów jeńców wojennych 1914-1918. Emisje urzędowe, Piła 1996, (60 stron, 115 ilustracji).
42. Żetony gazowe z ziem polskich. Katalog, Piła 1996, (81 ilustracji, wycena).
43. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów dominialnych, Tom IX, Piła 1996, (32 strony, 64 ilustracje).
44. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog bonów dominialnych, Tom I, Piła 1996, (60 stron, 67 ilustracji).
45. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog bonów dominialnych, Tom II, Piła 1996, (72 strony, 91 ilustracji).
46. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog bonów dominialnych, Tom III, Piła 1996, (64 strony, 112 ilustracji).
47. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog bonów dominialnych, Tom IV, Piła 1996, (67 stron, 91 ilustracji).
48. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog bonów dominialnych, Tom V, Piła 1996, (56 stron, 66 ilustracji).
49. Śląskie monety zastępcze. Katalog, Piła 1998, Tom I, A-B, (80 stron, 166 ilustracji).
50. Śląskie monety zastępcze. Katalog, Piła 1998, Tom II, C-GL, (67 stron, 156 ilustracji).
51. Śląskie monety zastępcze. Katalog, Piła 1998, Tom III, GŁ-KL, (71 stron, 153 ilustracje),
52. Śląskie monety zastępcze. Katalog, Piła 1998, Tom IV, KŁ-Ł, (84 stron, 193 ilustracje).
53. Śląskie monety zastępcze. Katalog, Piła 1998, Tom V, M-OL, (80 stron, 188 ilustracji).
54. Śląskie monety zastępcze. Katalog, Piła 1998, Tom VI, OŁ-SI, (76 stron, 177 ilustracji).
55. Śląskie monety zastępcze. Katalog, Piła 1998, Tom VII, SK-WA, (88 stron, 177 ilustracji).
56. Śląskie monety zastępcze. Katalog, Piła 1998, Tom VIII, WE-WZ, (88 stron, 178 ilustracji).
57. Śląskie monety zastępcze. Katalog, Piła 1998, Tom IX, ZA-ZIE, (72 strony, 166 ilustracji).
58. Śląskie monety zastępcze. Katalog, Piła 1998, Tom X, ZIĘ-Ż i Suplement, (84 strony, 180 ilustracji).
59. Śląskie monety zastępcze. Katalog, Piła 1998, Tom XI, Monety Śląska czeskiego, (68 stron, 147 ilustracji).
60. Śląskie monety zastępcze. Katalog, Piła 1998, Tom XII, (64 strony, 32 ilustracje).
61. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów dominialnych, Tom X, Piła 1998, (80 stron, 129 ilustracji).
62. Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów dominialnych, Tom XI, Piła 1998, (80 stron, 230 ilustracji).
63. Monety zastępcze i żetony z obszaru zaborów: rosyjskiego i austriackiego. Katalog, Tom I, Piła 2000, (88 stron, 156 ilustracji).
64. Monety zastępcze i żetony z obszaru zaborów: rosyjskiego i austriackiego. Katalog, Tom II, Piła 2000, (76 stron, 173 ilustracje.
65. Monety zastępcze i żetony z obszaru zaborów: rosyjskiego i austriackiego. Katalog, Tom III, Piła 2000, (76 stron, 153 ilustracje.
66. Monety zastępcze i żetony z obszaru zaborów: rosyjskiego i austriackiego. Katalog, Tom IV, Piła 2000, (76 stron, 200 ilustracji).
67. Monety zastępcze i żetony z obszaru zaborów: rosyjskiego i austriackiego. Katalog, Tom V, Piła 2000, (80 stron, 199 ilustracji).
68. Monety zastępcze i żetony z obszaru zaborów: rosyjskiego i austriackiego. Katalog, Tom VI, Piła 2000, (72 strony, 190 ilustracji).
69. Monety zastępcze i żetony z obszaru zaborów: rosyjskiego i austriackiego. Katalog, Tom VII, Piła 2000, (60 stron, 155 ilustracji).
70. Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur. Katalog, Tom I, Piła 2001, (76 stron, 162 ilustracje).
71. Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur. Katalog, Tom II, Piła 2001, (84 strony, 188 ilustracji).
72. Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur. Katalog, Tom III, Piła 2001, (80 stron, 182 ilustracje).
73. Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur. Katalog, Tom IV, Piła 2001, (84 strony, 189 ilustracji).
74. Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur. Katalog, Tom V, Piła 2001, (76 stron, 176 ilustracji).
75. Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur. Katalog, Tom VI, Piła 2001, (68 stron, 161 ilustracji).
76. Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur. Katalog, Tom VII, Piła 2001, (72 strony, 167 ilustracji).
77. Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur. Katalog, Tom VIII, Piła 2001, (68 stron, 142 ilustracje).
78. Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur. Katalog, Tom IX, Piła 2001, (68 stron, 158 ilustracji).
79. Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur. Katalog, Tom X, Piła 2001, (72 strony, 164 ilustracje).
80. Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur. Katalog, Tom XI, Piła 2001, (76 stron, 131 ilustracji).
81. Śląskie monety zastępcze. Katalog, Tom XIII, Piła 2004, (71 stron, 36 ilustracji).
82. Monety zastępcze typu WERTH-MARKE i WERT-MARKE, Piła 2005, (344 stron, ok. 850 ilustracji i zestawienie ponad 2200 rodzajów napisów spotykanych na monetach.
83. Śląskie monety zastępcze. Katalog, Tom XIV, Piła 2005, (76 stron, 141 ilustracji).
84. Monety zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur. Katalog, Tom XII, Piła 2005, (84 strony, 154 ilustracje).
85. Monety zastępcze i żetony z obszaru zaborów: rosyjskiego i austriackiego. Katalog, Tom VIII, Piła 2005, (76 stron, 143 ilustracje).

 

OPRACOWANIA  WSPÓLNE

 

1. A. Schmidt, B. Sikorski, Katalog żetonów gazowych z ziem polskich, Piła 1986, (116 stron, 69 ilustracji).
2. R. Kokott, B. Sikorski, Monety zastępcze Wojska Polskiego 1925-1939, Piła 2002. Tom I (74 stron, 172 ilustracje).
3. R. Kokott, B. Sikorski, Monety zastępcze Wojska Polskiego 1925-1939, Piła 2002. Tom II (64 stron, 169 ilustracji).
4. R. Kokott, B. Sikorski, Monety zastępcze Wojska Polskiego 1925-1939, Piła 2002. Tom III (76 stron, 185 ilustracji).
5. R. Kokott, B. Sikorski, Monety zastępcze Wojska Polskiego 1925-1939, Piła 2002. Tom IV (64 stron, 158 ilustracji).
6. R. Kokott, B. Sikorski, Monety zastępcze Wojska Polskiego 1925-1939. Piła 2002. Tom V (64 stron, 165 ilustracji).
7. R. Kokott, B. Sikorski, Monety zastępcze Wojska Polskiego 1925-1939. Piła 2002. Tom VI (72 stron, 247 ilustracji).
8. R. Kokott, B. Sikorski, Monety zastępcze Wojska Polskiego 1925-1939. Piła 2003. Suplement (72 stron, 172 ilustracje).
9. R. Kokott, B. Sikorski, Monety zastępcze Wojska Polskiego 1925-1939. Wyd. II poprawione i uzupełnione. Piła 2003, (425 stron, 1261 ilustracji).