Nazewnictwo komponentów monety
Każda moneta składa się z pewnych komponentów, czyli elementów składowych, których nazewnictwo nie jest ujednolicone i dość kłopotliwe. O ile nazewnictwo awersu i rewersu zostało w jakiś sposób znormalizowane, to nazewnictwo innych części monety nie podlega żadnym konkretnym normom i panuje na tym polu pełna swoboda, co raczej nie sprzyja rozwojowi numizmatyki i rodzi wiele niejasności. Katalogi dostępne na rynku polskim używają innych nazw dla określenia np. części bocznej monety. Raz jest to rant, innym razem obrzeże, kiedy indziej bok. Jako polonista chciałbym przybliżyć semantyczne znaczenie owych określeń, aby ułatwić właściwy wybór nazewnictwa, a może raz na zawsze położyć kres wszelakiej dobrowolności w tej kwestii, co jest moim cichym życzeniem.
Pragnę przypomnieć we wstępie określenie awersu i rewersu. W Internecie niestety nie znajdziemy wyczerpującej definicji tych pojęć. Czytamy tam, że "awers zawiera godło państwowe, insygnia lub portret władcy, oraz inne okoliczności towarzyszące wybiciu (przede wszystkim nominalny czas wybicia), natomiast rewers zawiera nominał."[1] Dowiadujemy się również, że orzeł (orzełek) jest synonimem awersu, a reszka (wyraz poch. rosyjskiego) jest synonimem rewersu. Opornym łatwiej będzie zapamiętać, jeśli uznają za fakt, że "ptaszek jest zawsze z przodu". Prawdą jest, że pojęcia awersu i rewersu są w języku potocznym często mylone, gdyż dla większości ludzi, nie mających do czynienia z numizmatyką, ważniejszą stroną jest ta z nominałem, stąd często określa się ją niepoprawnie mianem awersu. Jednak te wskazówki nie rozwiewają wszystkich niejasności wokół tych pojęć. I tu z pomocą przychodzi poczciwa książka numizmatyczna. Jako że określenie awersu jako pierwszej strony monety bywa w różnych krajach różne (stąd m.in. kłopot w określeniu według polskich norm awersu monet Euro), należy zaznaczyć, co uznajemy za AWERS w Polsce. Otóż jest to główna strona monety, która nadaje jej prawną sankcję pieniądza, a więc w kolejności jest to: 1) portret panującego lub 2) imię panującego lub 3) herb państwa lub 4) nazwa państwa lub 5) początek legendy. W przypadku banknotu awersem jest strona nosząca nazwę emitenta i faksymile podpisów, natomiast w przypadku medalu jest to strona wyrażająca okoliczność wydania[2]. REWERS jest przeciwną stroną awersu.
Zacznijmy zatem od kwestii najbardziej rażącej, mianowicie od nazewnictwa bocznej części monety. Aby przybliżyć dokładne znaczenie słów będę wspierał się "Słownikiem języka polskiego PWN". Jakiej zatem nazwy na ową część używać? Bok, rant a może krawędź? Według definicji BOK jest to lewa lub prawa strona przedmiotu lub przestrzeni, co najbliżej odpowiada poszukiwanemu nam określeniu. Bok monety często posiada rozmaite zdobienia, z których najprostszym jest ząbkowanie. Wprowadzono je w czasach, kiedy popularne było spiłowywanie monet celem uzyskania kruszcu, a monety spiłowane o mniejszej wadze puszczano ponownie w obieg. Aby zapobiec tego rodzaju fałszerstwom zaczęto boki monet zdobić. Dzisiejsza technika pozwala na umieszczeniu na boku monety rozmaitych wzorów czy napisów. Co prawda katalogi Krausego podają dość szczegółowo rodzaje boków, jednak wystarczy, jeśli odróżniamy kilka podstawowych wariantów: gładki, ząbkowany, karbowany skośnie, na przemian ząbkowany, ozdobny lub z napisem. Określenie "rant" w znaczeniu boku nie pasuje zupełnie do piefortów (monet bitych na bardzo grubych krążkach) lub niektórych monet nietypowych (np. kula wybita w 2018 r.).
Rant jest brzegiem jakiejś rzeczy, jednak to definicja nie jest wystarczająca. Dopiero w zestawieniu z synonimami słowa RANT (brzeg, kant, skraj, krawędź, róg) otrzymamy bliższy obraz tego pojęcia, co w numizmatyce odpowiada ostrej krawędzi łączącej powierzchnię boku i płaszczyzny monety. Zauważmy, że KRAWĘDŹ i KANT są tutaj synonimami rantu, jednak dla nazewnictwa interesującej nas części monety najbardziej pasuje wyrażenie RANT. Dla powątpiewających posłużę się przykładem, który użyłem w tekście na początku, mianowicie "część boczna". Jakże by brzmiało określenie "część rantowa" czy jeszcze mniej zgrabnie "część krawędziowa"?
Innym słowem dość często przewijającym się w nomenklaturze numizmatycznej jest obrzeże. Według definicji obrzeżem nazywamy wąski pas ciągnący się wzdłuż linii ograniczającej pewną przestrzeń. W numizmatyce OBRZEŻE jest zatem wąskim pasem powierzchni awersu i rewersu najbardziej zbliżonym do rantu. Obrzeże jest grubsze niż sama powierzchnia monety, co zapobiega przyleganiu monety do gładkich powierzchni, usztywnia monetę, przez co trudniej ją wygiąć i w niewielkim stopniu ochrania samą płaszczyznę przed uszkodzeniem. Zwyczaj stosowania pogrubionego obrzeża wziął się z czasów średniowiecznych, kiedy w obiegu były niewielkie i cienkie monetki zwane dziś brakteatami. Płaskie często się do siebie przyklejały, a próba oderwania często kończyła się ich zniszczeniem. Zaczęto stosować więc wybrzuszenie na obrzeżu uniemożliwiające sklejenie powierzchni monet, przez co monetki owe zaczęły wyglądem przypominać guziki, stąd nazwa brakteaty guziczkowe.
Najtrafniejszym zatem określeniem jest w przyoadku monet BOK. Nie mam pojęcia, skąd na określenie bocznej części monety wskoczyło słowo rant, lecz niestety jest ono bezmyślnie kopiowane przez wiele współczesnych stron i katalogów.
Aby do końca rozwinąć temat, chciałbym zwrócić jeszcze uwagę na używanie określeń przy tworzeniu opisów rysunku monety. Na początek rozwikłajmy kwestię nazywania i umiejscawiania napisów. O ile określenie "wokoło napis:" nie budzi wątpliwości, gdyż oznacza ono umiejscowienie napisu przy całym obrzeżu monety, to już jego obracanie rodzi problemy. Zdarza się, że napis nie jest odwracany, co oznacza, że czytając go najwygodniej jest obrócić monetę dookoła, gdyż góra liter jest zawsze skierowana ku obrzeżu, dół zaś ku środkowi. Często jednak spotykamy napisy dookoła, które są łamane o 180°. Przykładowo na współczesnych obiegówkach rok pod orłem jest odwrócony o 180° wobec reszty napisu, co powinno się oddzielać w opisie znakiem " / " rozdzielonym z obu stron spacją, co sugeruje, że znak ten nie jest częścią napisu. Znak ten stosujemy również, kiedy poziomy tekst jest łamany na kilka wierszy, wówczas znak " / " oznacza przełom wierszy. Napis umiejscowiony w górnej części monety przy obrzeżu określamy mianem "górą łukiem napis:", w dolnej części: "dołem łukiem napis:", przy czym koniec napisu nie powinien łączyć się z jego początkiem, gdyż wówczas mamy do czynienia z "napisem wokoło". Analogicznie sytuacja ma miejsce, kiedy napis zajmuje fragment prawej lub lewej części, wówczas stosujemy nazewnictwo: "z prawej łukiem napis:" bądź "z lewej łukiem napis:". Jeżeli napis na monecie jest umiejscowiony poziomo lub pionowo, zawsze powinno być to określone nazwą "poziomy" lub "pionowy". Zdarza się, że napis jest wkomponowany w obrazek w taki sposób, że część obrazka niejako rozdziela napis na dwie części, wówczas w miejscu rozdzielenia stosujemy znak " - " również rozdzielając go po obu stronach spacją, co oznacza, że nie jest on częścią cytowanego napisu. Co zaś tyczy się samego teksu, to często występują skróty lub jest on zamieszczony w innym języku. W opisie powinno się wówczas znaleźć w miarę możliwości nie tylko rozwinięcie skrótów ale też tłumaczenie.
Opis powierzchni monety zawsze zaczynamy od najistotniejszej jej części, zawsze wyeksponowanej wielkością bądź umiejscowieniem w centrum. Opis powinien być zwięzły i na tyle zrozumiały, aby osoba czytająca go potrafiła w przybliżeniu odtworzyć wygląd rysunku. W tym miejscu pragnę zwrócić uwagę, że zawsze na niniejszej stronie staramy się ściśle przestrzegać tych wytycznych, co jest zauważalne w części katalogowej.
Jak zatem widać, poprawne nazewnictwo w przypadku opisywania monet nie należy do rzeczy łatwych. Bywa na tyle kłopotliwe, że wiele katalogów rezygnuje całkowicie z opisów lub ogranicza się do umieszczania podstawowych informacji. Dla korzystającego z katalogu opis może mieć spore znaczenie, kiedy szuka szczegółów dotyczących stempla bądź charakterystycznych cech świadczących o odmianie bądź oryginalności posiadanej monety. Z tego powodu dokładamy wszelkich starań, aby opisy zamieszczone w naszym katalogu spełniały Państwa oczekiwania.
Autor: Jacek W. Kamiński
