Warmińsko-mazurskie numizmaty
Województwo warmińsko-mazurskie – jednostka podziału administracyjnego Polski, jedno z 16 województw. Położone jest w północno-wschodniej części kraju. Siedzibą wojewody i władz samorządu województwa jest Olsztyn. Obejmuje obszar 24 173,47 km², a w 2012 r. miało 1,45 mln mieszkańców. Pod względem powierzchni jest czwarte pośród województw. Województwo warmińsko-mazurskie powstało w 1999 r. w wyniku reformy podziału administracyjnego kraju i objęło tereny dawnego województwa: olsztyńskiego oraz większe części województw elbląskiego i suwalskiego oraz fragmenty toruńskiego, ciechanowskiego i ostrołęckiego.
Podział administracyjny województwa warmińsko-mazurskiego
Województwo obejmuje historyczne krainy Warmii, Mazur, Prus Górnych, ziemi lubawskiej, południowe części Natangii i Barcji, części Powiśla i Żuław Wiślanych oraz skrawki Suwalszczyzny. Południowa i wschodnia granica województwa warmińsko-mazurskiego pokrywa się, w niemal większości miejsc, z dawnymi granicami Prus Wschodnich, Prus Książęcych i Prus Królewskich.
Znaczna część województwa znajduje się na Pojezierzu Mazurskim. W jego skład wchodzą pojezierza: Olsztyńskie, Mrągowskie, Ełckie, Kraina Wielkich Jezior Mazurskich i Równina Mazurska. Województwo warmińsko-mazurskie nazywane jest „Krainą Tysiąca Jezior”, choć to niezbyt trafne określenie. Jezior tych znajduje się tam bowiem pond 3000, w tym 2000 o powierzchni przekraczającej 1 ha. Największe z nich to: Śniardwy (109,7 km²) i Mamry (102,3 km²). Najdłuższe jezioro to Jeziorak (27 km długości, 32 km²) na Pojezierzu Iławskim. Większość zbiorników wodnych w regionie połączona jest systemem kanałów zbudowanych głównie w XIX w. Przykład stanowi kanał Elbląski łączący jezioro Druzno z jeziorem Szeląg. Jego długość wynosi 83,3 km. Województwo leży w dorzeczu Wisły i rzek pobrzeża Bałtyku. Główne rzeki to: Pasłęka. Łyna i Drwęca. Województwo leży nad Zalewem Wiślanym (na północnym zachodzie).
30% powierzchni województwa pokrywają lasy. Największym kompleksem leśnym jest Puszcza Piska zajmująca prawie 1000 km². Inne duże zespoły leśne to: Puszcza Borecka, Puszcza Nidzicka i część Rominckiej oraz lasy: Łańskie i Taborskie. Dominuje drzewostan iglasty, przeważnie sosna.
Puszcza Piska, rzeka Krutynia - fot. Kobieta.pl
Numizmatyczną wędrówkę po województwie warmińsko-mazurskim rozpocznę od zaprezentowania monet wyemitowanych przez Narodowy Bank Polski, które są ściśle związane z tym regionem naszego kraju.
1 – 10 złotych (1970) / Byliśmy Jesteśmy Będziemy
Moneta wybita z okazji 25. rocznicy złączenia odzyskanych Ziem Zachodnich i Północnych z Macierzą.
Na rewersie monety umieszczono słup graniczny, na nim tarczę z orłem, niżej napis PRL, pod słupem daty 1945 – 1970, z prawej strony umieszczono siedem herbów miast wojewódzkich Ziem Odzyskanych: Koszalina, Gdańska, Szczecina, Olsztyna, Zielonej Góry, Wrocławia i Opola, wokoło umieszczono napis: BYLIŚMY JESTEŚMY BĘDZIEMY.
Emitent: Narodowy Bank Polski; producent: Mennica Państwowa – Warszawa; emisja: 1970 r.;
materiał: miedzionikiel (CuNi); stempel: zwykły; bok: ząbkowany, średnica: 28 mm; waga: 9,5 g;
nakład: 2 000 000 szt., projekt: Jerzy Jarnuszkiewicz
2 – 10 złotych PRÓBA (1970) / Byliśmy Jesteśmy Będziemy
Emitent: Narodowy Bank Polski; producent: Mennica Państwowa – Warszawa; emisja: 1970 r.;
materiał: nikiel (Ni); stempel: zwykły; bok: ząbkowany, średnica: 28 mm; nakład: 500 szt.,
projekt: Jerzy Jarnuszkiewicz
Moneta była wybita tym stemplem również:
1. w miedzioniklu w ilości 20 szt.;
2. w miedzioniklu bez napisu PRÓBA z gładkim bokiem w ilości 10 szt.;
3. w srebrze w ilości 300 szt.
Wzór monety zatwierdzono do obiegu. Wg. niego bito monetę jako okolicznościową w miedzioniklu w 1970 roku.
3 – 10 złotych PRÓBA (1970) / Powrót do macierzy
Na rewersie siedem herbów miast wojewódzkich Ziem Odzyskanych, m.in. Olsztyn.
Emitent: Narodowy Bank Polski; producent: Mennica Państwowa – Warszawa; emisja: 1970 r.;
materiał: nikiel (Ni); stempel: zwykły; bok: ząbkowany, średnica: 28 mm; nakład: 500 szt.,
projekt: Stanisława Sikora
Moneta była wybita tym stemplem również w miedzioniklu w ilości 20 szt.
4 – 2 ZŁOTE (2005) / WOJEWÓDZTWO WARMIŃSKO-MAZURSKIE (Seria: Województwa w Polsce)
Emitent: Narodowy Bank Polski; Mennica Polska S.A. - Warszawa; emisja: 22.02.2005 r.;
materiał: GOLDEN NORDIC (CuAl5Zn5Sn1); średnica: 27 mm; masa: 8,15 g; nakład: 900 000 szt.,
projekt: Urszula Walerzak (awers), Robert Kotowicz (rewers)
5 – 7 SZELĄGÓW KOPERNIKA / 70 SZELĄGÓW KOPERNIKA (Województwo warmińsko-mazurskie) – Dukaty lokalne 2010
7 SZELĄGÓW KOPERNIKA / Organizator: Mennica Polska S.A., producent: Mennica Polska S.A.,
materiał: bimetal, nakład: 30 000 szt., czas obowiązywania: 2010-05-15 - 2010-08-31,
średnica: 27 mm, waga: 9,1 g, stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: A i R. Nowakowscy, S. Micek
7 SZELĄGÓW KOPERNIKA - bimetal z tampondrukiem pojawiła się w roku 2014, jest to żeton uzupełniający
serię. Żetony te powstały na bazie tych, które się nie sprzedały z wersji bimetalowej.
Nie podano nakładu tych żetonów. Tampondruk - Kurowski-Group
70 SZELĄGÓW KOPERNIKA / Organizator: Mennica Polska S.A., producent: Mennica Polska S.A.,
materiał: srebro (Ag.500), nakład: 1000 szt., czas obowiązywania: 2010-05-15 - 2010-08-31,
średnica: 38,61 mm, waga: 20 g, stempel: lustrzany, bok: gładki, projekt: A i R. Nowakowscy, S. Micek
Mikołaj Kopernik (łac. Nicolaus Copernicus, niem. Nikolaus Kopernikus; ur. 19 lutego 1473 roku w Toruniu, zm. 24 maja 1543 roku we Fromborku) – astronom, autor dzieła De revolutionibus orbium coelestium przedstawiającego szczegółowo i w naukowo użytecznej formie heliocentryczną wizję Wszechświata. Wprawdzie koncepcja heliocentryzmu pojawiła się już w starożytnej Grecji (jej twórcą był Arystarch z Samos), to jednak dopiero dzieło Kopernika dokonało przełomu i wywołało jedną z najważniejszych rewolucji naukowych od czasów starożytnych, nazywaną niekiedy „przewrotem kopernikańskim”.
Epitafium Kopernika w katedrze fromborskiej - fotografia: WIKIPEDIA
Kopernik był prezbiterem Kościoła Rzymskokatolickiego. Od 1497 roku sprawował funkcję kanonika warmińskiego, od 1503 roku scholastyka wrocławskiego, a od 1511 roku kanclerza kapituły warmińskiej.
Był wybitnym polihistorem Renesansu, zajmował się między innymi astronomią, matematyką, prawem, ekonomią, strategią wojskową, astrologią, był także lekarzem oraz tłumaczem.
6 – Numizmat „MAZURY” / Seria: CUDA NATURY 2013
Emitent: Skarbiec Mennicy Polskiej, producent: Mennica Polska S.A., materiał: srebro (Ag.925) + tampondruk,
nakład: 5000 szt., emisja: 2013 r., średnica: 32 mm, waga: 10 g, stempel: lustrzany, bok: gładki
Dalszy etap numizmatycznej wędrówki po województwie warmińsko-mazurskim to krótkie wizyty w poszczególnych jego miastach. Niestety tylko w tych, dla których ilustracją są wyemitowane numizmaty z nimi związane. Pominięty zostanie również Elbląg, który został omówiony wcześniej w artykule „Elbląg - najniżej położone miasto w Polsce”.
1 – Olsztyn
Olsztyn (niem. Allenstein, dawniej hist. pol. Holstin, łac. Allenstenium, prus. Alnāsteini) – miasto wojewódzkie, na Pojezierzu Olsztyńskim, nad Łyną oraz jeziorami (m.in. Kortowskim, Długim). 171 tys. mieszkańców (1999).
Olsztyn z lotu ptaka
Olsztyn założony został ok. połowy XIV w. przy zamku kapituły warmińskiej, którego budowę rozpoczęto w 1334 roku. Prawa miejskie od 1353 roku. W 1440 roku przystąpił do Związku Pruskiego. Siedziba administracji dóbr kapituły warmińskiej, której pracę w latach 1516-1519 i 1520-1521 nadzorował M. Kopernik.
Niszczony w czasie wojen polsko-krzyżackich (1414, 1454-1466, 1478, 1519-1520). W 1466 roku wraz z Warmią przyłączony do Polski, w granicach Rzeczpospolitej do I rozbioru. Do połowy XVII w. rozwijał się jako ważny ośrodek handlowy, pośredniczył w wymianie między terenami Polski centralnej a portami bałtyckimi. W 1772 roku włączony do Prus, utracił znaczenie.
Od 1818 roku stolica powiatu. W latach 1872-1873 ożywienie gospodarcze w związku z budową magistrali kolejowej z Berlina przez Olsztyn do Królewca oraz linii do Morąga, Szczytna (1883), Ornety (1884) i Działdowa (1888). Na przełomie XIX i XX w. rozwijał się jako centrum administracyjne, węzeł komunikacyjny. Ważny punkt strategiczny, w 1914 roku garnizon olsztyński liczył 5 tys. żołnierzy (20% mieszkańców miasta).
Centrum polskiego ruchu narodowego, 1886-1939 ukazywała się Gazeta Olsztyńska, działał polski Bank Ludowy. Po przegranym plebiscycie (1920) nasiliła się presja germanizacyjna. Znacznie zniszczony w wyniku II wojny światowej. W 1945 roku powrócił do Polski. Od 1975 roku miasto wojewódzkie.
Planetarium w Olsztynie – drugie co do wielkości planetarium w Polsce zlokalizowane przy al. Piłsudskiego w Olsztynie. Planetarium otwarto 19 lutego 1973 roku, w pięćsetną rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika pod nazwą Planetarium Lotów Kosmicznych. Gmach planetarium zaprojektował Ludomir Gosławski. Kolorową kompozycję, składającą się z 205 płytek, znajdującą się na wschodniej ścianie atrium oraz portret Mikołaja Kopernika wiszący w hallu, wykonał artysta plastyk Stefan Knapp z Londynu. Ponadto w hallu znajduje się malowidło ścienne Zygmunta Drońskiego przedstawiające ciemny obłok pyłowy Koński Łeb z gwiazdozbioru Oriona.
Olsztyn / Planetarium; Obserwatorium Astronomiczne
Obserwatorium Astronomiczne w Olsztynie znajduje się w zaadaptowanej wieży ciśnień, zbudowanej w 1897 roku na wzgórzu Świętego Andrzeja, najwyższym (143 m n.p.m.) wzniesieniu dawnego Olsztyna. Obserwatorium Astronomiczne otwarto 13 października 1979 roku. Przy bezchmurnym niebie w Obserwatorium Astronomicznym prowadzone są pokazy nieba. Ponadto z tarasu można obejrzeć panoramę Olsztyna.
Olsztyn to główny ośrodek kulturalno-przemysłowy Warmii i Mazur. Posiada dwie wyższe uczelnie i liczne instytuty naukowe, 3 teatry, filharmonię, obserwatorium astronomiczne i planetarium. Miejsce organizacji międzynarodowych turniejów tańca towarzyskiego. Przemysł gumowy (Olsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych Stomil), maszynowy, środków transportu, poligraficzny, drzewny, spożywczy.
Zabytki Olsztyna: katedra św. Jakuba Starszego (1445, XVI, XVIII w.), pałac biskupi (1771-1772), kościół garnizonowy (XIX w.), kaplica Jerozolimska (1609), gotycki zamek kapituły warmińskiej (XIV w.), fragmenty murów miejskich (po 1378), spichlerz drewniany (XVII-XVIII w.), ratusz (1623-1624).
Ratusz w Olsztynie – siedziba władz Olsztyna od 1915 roku. Znajduje się w Śródmieściu przy placu Jana Pawła II.
Obiekt został wzniesiony w latach 1912-1915 na miejscu rozebranego w 1806 roku Kościoła Świętego Krzyża. Ostateczny kształt budynku osiągnięto w połowie lat 20. XX wieku po dobudowaniu skrzydła południowo-zachodniego. Obecnie jest siedzibą prezydenta Olsztyna, a także miejscem, gdzie odbywają się sesje Rady Miejskiej.
Od połowy 2009 roku codziennie w południe i o północy w noc Sylwestrową z wieży ratuszowej jest odgrywany przez trębacza Daniela Rupińskiego hejnał miasta.
Olsztyn / Nowy Ratusz, siedziba władz miasta; Zamek Kapituły Warmińskiej
Zamek Kapituły Warmińskiej w Olsztynie – wybudowany w XIV wieku w stylu gotyckim. Zamek stanowił siedzibę administratora dóbr ziemskich kapituły warmińskiej. Najsławniejszym administratorem pełniącym te obowiązki w latach 1516-1521 był Mikołaj Kopernik. Największa sala ekspozycyjna to dawny refektarz z finezyjnym sklepieniem kryształowym z ok. 1520 roku. Obecnie w zamku mieści się Muzeum Warmii i Mazur.
Olsztyńskie numizmaty:
1 – PIENIĄDZ ZASTĘPCZY schyłku I wojny światowej i pierwszych lat po jej zakończeniu, kilka przykładowych emisji
2 – OLSZTYŃSKIE ŻETONY TRAMWAJOWE (Materiał: aluminium, średnica: 19 mm)
Żetony tramwajowe występowały w kilku typach - do jazdy w dni robocze, w weekendy, na dojazdy linią do określonych miejsc, zniżkowe i ulgowe - informował o tym odpowiedni napis na rewersie. Żetony nabyć można było w kioskach oraz w tramwaju. Wsiadając do tramwaju wrzucało się je do specjalnej rurki - którędy spadały do szufladki w kabinie motorniczego. Motorniczy wzrokowo sprawdzał, czy żeton jest prawdziwy i z odpowiednia ulgą, po czym przepuszczał klienta. W latach trzydziestych ubiegłego wieku żetony zastąpione zostały biletami.
3 – 5 DUKATÓW KOPERNIKA / 50 DUKATÓW KOPERNIKA (Olsztyn) – Monety lokalne 2009
Pośrodku awersu półpostać Mikołaja Kopernika na tle zamku w Olsztynie.
5 DUKATÓW KOPERNIKA / Emitent: Urząd Miejski w Olsztynie, producent: Warmińsko Mazurskie
Centrum Numizmatyczne, materiał: mosiądz MO63, nakład: 15 000 szt., emisja: 2009 r.,
średnica: 26,9 mm, waga: 9,4 g, grubość, 2,2 mm, stempel: zwykły, bok: gładki i ząbkowany
50 DUKATÓW KOPERNIKA / Emitent: Urząd Miejski w Olsztynie, producent: Warmińsko Mazurskie
Centrum Numizmatyczne, materiał: mosiądz MO63 posrebrzany (Ag.999) i pozłacany (Au), nakład: 500 szt.
(250 szt. pozłacane, 250 szt. posrebrzane z elementem naturalnego bursztynu w kolorze ,,wiśni”
lub ,,koniaku”), emisja: 2009 r., średnica: 38,6 mm, waga: 29,2 g, stempel: zwykły, bok: gładki
4 – Żetony turystyczne 2008 / OLSZTYN (Zamek Kapituły Warmińskiej, Nowy Ratusz)
Emitent i producent: GYGES ARD, projekt: Robert Anders (AR), WZÓR PRZYSZŁEJ MONETY ZASTĘPCZEJ,
materiał: miedź patynowana / miedź srebrzona oksydowana,
Średnica: 32 mm / Grubość: 2 mm, waga: 14 g / nakład: po 10 szt. / rok emisji - 2008 r.
2 – Bartoszyce
Bartoszyce (dawniej Barsztyn, niem. Bartenstein, lit. Barštynas, prus. Bartanstabs) – miasto i gmina w północnej części województwa warmińsko-mazurskiego, nad Łyną, na Nizinie Sępopolskiej, na północ od Olsztyna, w pobliżu granicy z Rosją (obwód kaliningradzki). 26,5 tys. mieszkańców (2000). Ośrodek przemysłowo-usługowy. Przemysł dziewiarski (zakłady Morena), odzieżowy, metalowy, elektrotechniczny, drzewny, meblarski, materiałów budowlanych, spożywczy (m.in. mleczarnia). Węzeł kolejowy (międzynarodowe kolejowe przejście graniczne Głomno-Bartoszyce, Korsze-Lidzbark Warmiński) i drogowy (przez Bartoszyce prowadzi droga z Warszawy i Olsztyna do Kaliningradu). W mieście organizowane są Targi Pogranicza, działa Centrum Promocji i Handlu Północnego, odbywają się dziecięce festiwale ukraińskiej piosenki i recytacji.
Bartoszyce - Brama Lidzbarska
W 1240 roku na terenach zamieszkanych przez pruskich Bartów zbudowano drewnianą warownię, zniszczoną przez Prusów. W 1274 roku powstał murowany zamek Bartenstein, od którego nazwę przyjęło miasto lokowane na prawie chełmińskim na prawym brzegu Łyny w 1336 roku przez Krzyżaków. W polskich źródłach wymieniane jako Barsztyn, od XIX w. używano także nazwy Bartoszyce. Rozwijało sie dzięki położeniu przy szlaku handlowym z Warmii do Królewca.
W 2. połowie XIV w. miasto otoczono murami obronnymi. W 1440 roku Bartoszyce przystąpiły do Związku Pruskiego, skierowanego przeciwko Krzyżakom. Podczas wojny trzynastoletniej (1454-66) opowiedziały się po stronie Polski. Na mocy pokoju toruńskiego w 1466 roku pozostały w państwie krzyżackim. Od 1525 roku w Prusach Królewskich, od 1657 roku należały do Brandenburgii, od 1701 roku do Prus - było to drugie po Królewcu pod względem wielkości i znaczenia gospodarczego miasto w pruskich posiadłościach Hohenzollernów.
Podczas I wojny światowej w Bartoszycach mieściła się siedziba niemieckiego feldmarszałka P. von Hindenburga. W styczniu 1945 roku zniszczone w 50% podczas działań wojennych. Od 1945 roku w Polsce, odbudowane.
Zabytki Bartoszyc: kościoły: św. Jana Chrzciciela i Matki Boskiej Ostrobramskiej (ok. 1330, XV w.) z barokowym wnętrzem (m.in. amboną z 1706 roku), obok dzwonnica (XIX w.); parafialny św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej (1360-1380, XV, XVI w., odbudowany w 1959 roku), z nadbudowaną wieżą (1732) i neogotycką kruchtą (1882), wewnątrz m.in. późnogotycka, XVI-wieczna rzeźba „Ukrzyżowanie”, polichromowane gotyckie figury św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej, organy z 1651 roku, wykonane przez mistrza Wernera z Elbląga, fragmenty murów obronnych z późnogotycką Bramą Lidzbarską (1468, XVIII w.), nad Łyną spichlerze zbożowe (XVII, XIX w.).
Bartoszyckie numizmaty:
– PIENIĄDZ ZASTĘPCZY schyłku I wojny światowej i pierwszych lat po jej zakończeniu, przykładowe emisje
3 – Ełk
Ełk (dawniej Łek, niem. Lyck, lit. Lukas, ros. Элк) – miasto we wschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego w obrębie Pojezierza Ełckiego, nad jeziorem Ełckim. 55,7 tys. mieszkańców (2000). Zakłady przemysłu elektrotechnicznego, drzewno-papierniczego, przetwórstwa spożywczego, m.in. zakłady mięsne, chłodnie składowe, zamrażalnia owoców i warzyw. Węzeł komunikacji drogowej i kolejowej.
Ełk - panorama miasta
Pierwotnie gród i osiedle handlowe na ziemiach granicznych Jaćwingów i Prusów. W XIII w. zajęty przez wojska Zakonu Krzyżackiego. Powstałe przy wzniesionym przez Krzyżaków zamku osiedle otrzymało w 1425 roku prawa miejskie. Zgodnie z postanowieniami pokoju toruńskiego, w 1466 roku Ełk wszedł w skład Prus Książęcych.
W 1657 roku przeszedł pod panowanie Brandenburgii, następnie Królestwa Prus. W XIX w. silny ośrodek walki miejscowej ludności mazurskiej z germanizacją. Działali tu m.in. G. Gizewiusz i M. Kajka. Budowa linii kolejowej z Białegostoku do Królewca przyczyniła się do rozwoju gospodarczego miasta w tym okresie. Po II wojnie światowej, mocno zniszczony, znalazł się w granicach Polski.
Zabytki Ełku: kościół parafialny Najświętszego Serca Jezusowego (XIX w.), kościół parafialny św. Wojciecha (XIX w.), ruiny zamku krzyżackiego na wyspie Jeziora Ełckiego (XIV w.), domy mieszkalne (XIX w.).
Ełckie numizmaty:
1 – 4 DUKATY MAZURSKIE (Ełk) – Dukat lokalny 2010
Dukat lokalny przygotowany specjalnie na 585. rocznicę nadania praw lokacyjnych Ełku nie bez kozery nosi nazwę Mazury. Miasto bowiem jest uznaną stolicą pięknego regionu.
Emitent: Urząd Miasta Ełk, producent: Mennica Polska S.A., materiał: mosiądz, nakład: 20 000 szt.,
czas obowiązywania: 2010-06-10 - 2010-09-30, średnica: 27 mm, waga: 8,4 g, stempel: zwykły,
bok: gładki, projekt: Sławomir Micek
Na rewersie dukata widnieje rycina autorstwa Krzysztofa Hartknocha z 1684 roku ukazującą panoramę Ełku z XVII wieku.
1 – 4 AEROSTATY MAZURSKIE (Ełk) – Dukat lokalny 2011
Emitent: Ełckie Centrum Kultury, producent: Mennica Polska S.A., materiał: mosiądz, nakład: 10 000 szt.,
czas obowiązywania: 2011-07-03 - 2011-09-30, średnica: 27 mm, waga: 8,4 g, stempel: zwykły,
bok: gładki, projekt: Sławomir Micek
Mazurskie Międzynarodowe Zawody Balonowe cieszą się ogromnym zainteresowaniem zarówno mieszkańców Ełku jak i licznych turystów. Mazurskie Międzynarodowe Zawody Balonowe odbywające się w Ełku były w roku 2011 największą imprezą balonowa w Europie Środkowo-Wschodniej.
4 – Frombork
Frombork (niem. Frauenburg, łac. Castrum Dominae Nostrae) – miasto w województwie warmińsko-mazurskim, nad Zalewem Wiślanym, na skraju Równiny Warmińskiej. 2,7 tys. mieszkańców (2000). Port rybacki, przystań żeglugi pasażerskiej, regularne połączenia z Krynicą Morską. Spełnia funkcje miejscowości wypoczynkowej. Dobrze rozwinięte zaplecze noclegowe.
Co roku w mieście odbywa się Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej. Miejscowość przedstawiona została w powieści Zbigniewa Nienackiego z serii Pan Samochodzik zatytułowana „Pan Samochodzik i zagadki Fromborka”. W miejscowości tej toczy się także akcja polskiego filmu „Królowa pszczół”.
Prawa miejskie Fromborkowi nadano w 1310 roku. Miasto było wówczas osadą, która rozwinęła się wokół warowni biskupów warmińskich. Od 1466 roku w granicach Polski. Miejsce pracy i śmierci M. Kopernika, który mieszkał we Fromborku w latach 1512-1516 i 1522-1543. W XVI i XVII w. rozwój handlu, powstanie portu i huty szkła. W okresie rozbiorów pod panowaniem pruskim. W 1945 roku, znacznie zniszczony, powrócił do Polski.
Zabytki Fromborka: bogato wyposażona katedra Wniebowzięcia NMP i św. Andrzeja (gotyk, XIV w.), pałac biskupów warmińskich (późny gotyk, XVI w., przebudowywany), mury obronne z basztami i bramami (XIV-XVI w.), kościół św. Mikołaja (XIV w.), dawny klasztor Antonianów (XV w.), wieża wodociągu (XIV w.).
Fromborskie numizmaty:
1 – 20 KOPERNIKÓW (Frombork) – Bon kolekcjonerski 2010
Bon został wydany z okazji jubileuszu 700-lecia nadania Fromborkowi praw miejskich.
Emitent: Urząd Miasta i Gminy Frombork, producent: Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych S.A.,
nakład: 2000 szt., czas obowiązywania: 01.01.2010 - 28.02.2010 r., emisja: 1 styczeń 2010 r.
We Fromborku przebywał Mikołaj Kopernik, który jako kanonik kapituły warmińskiej żył i pracował na Wzgórzu Katedralnym niemal nieprzerwanie od roku 1510 do dnia swojej śmierci w maju 1543 roku. Właśnie tutaj Mikołaj Kopernik opracował De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich) – dzieło, które odmieniło dotychczasowe pojęcia o wszechświecie. Zespół katedralny na wzgórzu stał się także miejscem pochówku astronoma.
Frombork, rycina Krzysztofa Hartknocha z Altes und neues Preussen, 1684 – ilustracja: WIKIPEDIA
2 – 15 KOPERNIKÓW (Frombork) – Bon kolekcjonerski 2010
Bon został wydany z okazji jubileuszu 700-lecia nadania Fromborkowi praw miejskich.
Emitent: Urząd Miasta i Gminy Frombork, producent: Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych S.A.,
nakład: 2500 szt., czas obowiązywania: 01.05.2010 - 31.05.2010 r.
Bon „15 KOPERNIKÓW” jest piątym „banknotowym Kopernikiem”, ale tym razem jest na nim prawdziwy portret fromborskiego astronoma odtworzony w Centralnym Laboratorium Kryminalistycznym KGP na podstawie odnalezionej w katedrze czaszki. Warto podkreślić, że ten rekonstrukcyjny wizerunek widniejący zarówno na bonie, jak i na jego obwolucie reprodukowany jest na podstawie specjalnej licencji udzielonej organizatorowi emisji przez CLK KGP.
5 – Giżycko
Giżycko (niem. Lötzen, pol. (dawniej) Łuczany, Lec, prus. Lēcai) – miasto w województwie warmińsko-mazurskim, w obrębie Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, pomiędzy jeziorami Niegocin i Kisajno. 30,5 tys. mieszkańców (2000). Znaczący ośrodek ruchu turystycznego, posiada dobrze rozwiniętą sieć noclegową. Funkcjonują zakłady przemysłu przetwórstwa spożywczego, drzewnego. Baza remontowa Żeglugi Mazurskiej. Przystań żeglugi śródlądowej.
Giżycko - panorama miasta od strony jeziora Niegocin
Około 1340 roku Krzyżacy zbudowali tu zamek obronny na miejscu starego grodu Prusów. Osadę wokół zamku zamieszkiwali bartnicy. W 1475 roku nastąpiło odnowienie lokacji osady, która po 1525 roku stała się siedzibą starosty. Prawa miejskie nadane w 1612 roku przez księcia Jana Zygmunta. Wkrótce miasto zostało zniszczone przez pożar, wzniecony przez Tatarów (1657). Kolejna klęska nadeszła na początku XVIII w. wraz z szalejącą epidemią dżumy, która zabiła ponad 800 osób, czyli około dwóch trzecich mieszkańców. Do II wojny światowej miasto nosiło nazwę Lec, nowa nazwa na cześć Gustawa Gizewiusza (Giżyckiego) została nadana w 1946 roku. W mieście prowadziło działalność wielu agitatorów na rzecz polskości Warmii i Mazur. Z Giżycka pochodził m.in. W. Kętrzyński, wieloletni dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. W Giżycku znajduje się wiele kościołów różnych wyznań. Oprócz kościołów katolickiego i ewangelickiego, znajdują się tu cerkiewki - greko-katolicka i prawosławna, swoje świątynie posiadają też Baptyści, Zielonoświątkowcy i Świadkowie Jehowy.
Most obrotowy na Kanale Łuczańskim, jedyny tego typu czynny most w Europie z XIX wieku – fot. WIKIPEDIA
Zabytki Giżycka: pozostałości zamku krzyżackiego (1340, kilkakrotnie przebudowywane), twierdza Boyen (XIX w.), kościół ewangelicki (1827), most obrotowy na Kanale Łuczańskim, jedyny tego typu czynny most w Europie z XIX wieku.
Giżycki numizmat:
– DUKAT GIŻYCKI 2012 (Giżycko)
Dukat giżycki nie jest dukatem lokalnym, ma tylko wartość pamiątkową. Dukat trafił do każdego gospodarstwa domowego w Giżycku, jako pamiątka obchodów 400. lecia nadania praw miejskich (1612-2012).
Emitent: Urząd Miasta Giżycko, producent: Mennica Polska S.A.,
materiał: mosiądz, nakład: 20 000 szt., emisja: maj 2012 r., średnica: 27 mm,
waga: 8,4 g, stempel: zwykły, bok: gładki
Jednym z najcenniejszych i najciekawszych zabytków Giżycka i Krainy Wielkich Jezior Mazurskich jest średniowieczny zamek, wzniesiony przez zakon krzyżacki około roku 1341, który po pieczołowitym odrestaurowaniu stanowi obecnie część ekskluzywnego obiektu St. Bruno.
Giżycko – zamek krzyżacki (przed rewitalizacją) - fotografia: Wikipedia
6 – Grunwald
Grunwald (lit. Griunvaldas, hist. Žalgiris; niem. Grünfelde) – wieś w województwie warmińsko-mazurskim, na Pojezierzu Mazurskim, na południowy zachód od Olsztynka. Miejscowość nie jest siedzibą gminy Grunwald, która znajduje się w Gierzwałdzie. Położona na obszarze Garbu Lubawskiego, wśród wzgórz o wysokości do 230 m n.p.m., 19 km na południowy zachód od Olsztynka, 800 mieszkańców.
W dniu 15 lipca 1410 roku w pobliżu Grunwaldu miała miejsce jedna z największych bitew między Krzyżakami (ok. 21 tys.) pod dowództwem Ulricha von Jungingena a połączonymi siłami polskimi, litewsko-ruskimi i oddziałami czeskimi (ok. 29 tys.) pod wodzą Władysława Jagiełły i Witolda, zakończona zwycięstwem Polaków i ich sprzymierzeńców. Zginął w niej, obok znacznej liczby Krzyżaków, wielki mistrz zakonu. Bitwa zapoczątkowała zmierzch potęgi zakonu.
Dwie armie stanęły naprzeciw siebie rankiem 15 lipca 1410 roku. Siły Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego rozlokowały się częściowo w lasach, w okolicy jeziora Łubień. Lewym skrzydłem, złożonym przede wszystkim z polskiej jazdy ciężkiej, dowodził marszałek Zbigniew z Brzezia. Prawe skrzydło składało się w większości z lekkiej jazdy litewskiej, pod dowództwem Wielkiego Księcia Witolda.
Walki rozpoczęły się około południa. Według tradycji, wyczekiwanie w pełnym słońcu skłoniło wielkiego mistrza do wysłania Królowi Polski prowokacyjnego podarunku – dwóch nagich mieczy. W niedługim czasie po przekazaniu broni, siły polskie odśpiewały Bogurodzicę i ruszyły do walki.
Bitwa, według przekazów historycznych rozpoczęła się od ataku lekkiej jazdy litewskiej i tatarskiej na artylerię i piechotę krzyżacką. Dzięki niemu, w krótkim czasie, artyleria zakonna została wyeliminowana z dalszego przebiegu walk. Kolejną fazą starcia był atak jazdy krzyżackiej na prawe i lewe skrzydło armii sojuszniczej. Około godzinę później, jazda krzyżacka odepchnęła chorągwie litewskie w kierunku lasu, co oznaczało załamanie skrzydła dowodzonego przez Wielkiego Księcia. Znaczna część jazdy zakonnej została jednak związana w pościgu za Litwinami. Kiedy powróciła na pole bitwy, była przekonana o zwycięstwie nad siłami polsko-litewskimi. Kolejny etap walki rozpoczął atak odwodu chorągwi wielkiego mistrza. Wiązał się z walkami w centrum i na lewym skrzydle polskim. Odwody polskiej jazdy rozbiły główny korpus sił krzyżackich, umożliwiając decydujący atak odwodów lekkiej jazdy, do tej pory ukrywającej się w zaroślach. Manewr ten doprowadził do okrążenia i ostatecznej klęski sił zakonnych. Ostatnia fazą bitwy było zdobycie taborów i obozu zakonnego a także pościg za wojskami krzyżackimi.
Batalia trwała przeszło sześć godzin.
Bitwa pod Grunwaldem na obrazie Jana Matejki - ilustracja: WIKIPEDIA
W 1910 roku w 500 rocznicę zwycięstwa wzniesiono pomnik (Grunwaldzki Pomnik) w Krakowie (fundacja I. Paderewskiego). W 1960 roku dla upamiętnienia 550 rocznicy bitwy odsłonięto na polach w pobliżu Grunwaldu pomnik (grunwaldzki pomnik - projektu J. Bandury przy współpracy W. Cęckiewicza. W pobliżu pomnika znajduje się Muzeum Grunwaldzkie, ze zbiorami militarnymi pochodzącymi z badań archeologicznych.
W dniach 14 sierpnia – 2 września 1914 roku miała miejsce II bitwa pod Grunwaldem, znana jako bitwa pod Tannenbergiem (Stębark, niem. Tannenberg) – starcie w ramach operacji wschodniopruskiej w 1914 roku między siłami Imperium Rosyjskiego a Cesarstwem Niemieckim, zakończona zwycięstwem Niemiec.
Grunwaldzkie numizmaty:
1 – 2 ZŁOTE / 10 ZŁOTYCH (2010) / Wielkie bitwy – Grunwald
2 ZŁOTE / Emitent: Narodowy Bank Polski; Mennica Polska S.A. - Warszawa; emisja: 01.07.2010 r.;
materiał: GOLDEN NORDIC (CuAl5Zn5Sn1); średnica: 27 mm; masa: 8,15 g; nakład: 1 400 000 szt.,
stempel: zwykły + efekt kątowy, projekt: Ewa Tyc-Karpińska (awers), Robert Kotowicz (rewers)
10 ZŁOTYCH / Emitent: Narodowy Bank Polski; Mennica Polska S.A. - Warszawa; emisja: 01.07.2010 r.;
materiał: srebro (Ag.925); wymiary: 40,0 x 26,0 (elipsa); masa: 14,14 g; nakład: 60 000 szt.,
stempel: lustrzany + wybłyszczany fragment reliefu, projekt: Robert Kotowicz
2 – Żetony pamiątkowe bite na polach Grunwaldu w czasie obchodów kolejnych rocznic bitwy
598-a rocznica bitwy - 1 GRUNWALD / Materiał: miedź, mosiądz i aluminium, średnica: 26,7 mm,
monety bito średniowieczną metodą w niewielkim nakładzie, najprawdopodobniej kilkaset szt.
599-a rocznica bitwy - 5 GRUNWALDÓW / Materiał: miedź, mosiądz i aluminium, średnica: 26,7 mm,
monety bito średniowieczną metodą w niewielkim nakładzie, najprawdopodobniej kilkaset szt.
600-a rocznica bitwy - 600 GRUNWALDÓW / Materiał: miedź, mosiądz i aluminium, średnica: 26,4 mm,
monety bito średniowieczną metodą w niewielkim nakładzie, najprawdopodobniej kilkaset szt.
601-a rocznica bitwy - 601 GRUNWALDÓW / Materiał: miedź, mosiądz i bimetal,
monety bito średniowieczną metodą w niewielkim nakładzie, najprawdopodobniej kilkaset szt.
3 – 2 MIECZE (GMINA GRUNWALD) – Monety pamiątkowe 2010
Emitent: e-SZTABKI, producent: Srebrna Mennica, czas obowiązywania: 08-07-2010 - 31-12-2010,
średnica: 32 mm, stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: Grzegorz Lassota
Wydano monety 2 MIECZE:
- 2 MIECZE: mosiądz w nakładzie 1500 szt.,
- 2 MIECZE: mosiądz z herbem wykonanym w technice tampondruku w nakładzie 500 szt.,
- 2 MIECZE: mosiądz oksydowany w nakładzie 500 szt.,
- 2 MIECZE: mosiądz oksydowany z herbem wykonanym w technice tampondruku w nakładzie 500 szt.,
- 2 SREBRNE MIECZE - GRUNWALD / SREBRO 925 - 1/2 UNCJI ~15,55 g, 200 szt., średnica - 32 mm,
- 2 SREBRNE MIECZE - GRUNWALD / SREBRO 925 OKSYDOWANE - 1/2 UNCJI ~15,55 g, 200 szt., średnica - 32 mm.
4 – 1 GRUNWALD (Monety z okazji 600 rocznicy bitwy pod Grunwaldem) – Monety pamiątkowe 2010
Producent: Mennica Łebska, emisja: 15 lipca 2010 r.,
średnica: 27 mm, stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: Justyna Jaśkowiak
Wyemitowano żetony:
- 1 GRUNWALD: stal, w dwóch odmianach, inny wizerunek na rewersie: Władysław II Jagiełło i Ulrich von Jungingen, w nakładach po 50 000 szt.;
- 1 GRUNWALD: bimetal: otok mosiądz, rdzeń alpaka, w dwóch odmianach, inny wizerunek na rewersie: Władysław II Jagiełło i Ulrich von Jungingen, w nakładach po 50 000 szt.;
- 1 GRUNWALD: moneta wykonana w technologii srebrzonego i złoconego bimetalu [rdzeń (alpaka) srebrzony, otok (mosiądz) złocony], w dwóch odmianach, inny wizerunek na rewersie: Władysław II Jagiełło i Ulrich von Jungingen, nakład po 600 szt.
5 - 8 PÓŁGROSZY GRUNWALDZKICH / 80 PÓŁGROSZY GRUNWALDZKICH (Grunwald) – Dukaty lokalne 2010
8 PÓŁGROSZY GRUNWALDZKICH / Organizator i producent: Mennica Polska S.A, materiał: bimetal
(rdzeń mosiądz, pierścień miedzionikiel), nakład: 15 000 szt., czas obowiązywania: 15-07-2010 - 31-08-2010,
średnica: 27 mm, waga: 9 g, stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: Andrzej i Roussanka Nowakowscy
8 PÓŁGROSZY GRUNWALDZKICH - bimetal z tampondrukiem pojawiła się w roku 2014, jest to żeton uzupełniający serię. Żetony te powstały na bazie tych, które się nie sprzedały z wersji bimetalowej.
Nie podano nakładu tych żetonów. Tampondruk - Kurowski - Group
80 PÓŁGROSZY GRUNWALDZKICH / Organizator i producent: Mennica Polska S.A., materiał: srebro (Ag.500)
+ tampondruk, nakład: 600 szt., czas obowiązywania: 05.07.2008 - 30.09.2008, średnica: 38,61 mm,
waga: 20 g, stempel: lustrzany, bok: gładki, projekt: Andrzej i Roussanka Nowakowscy
6 – Medal 2010 / Grunwald, seria: Wielkie Bitwy Polaków
Emitent: Skarbiec Mennicy Polskiej, producent: Mennica Polska S.A, materiał: srebro (Ag.925),
nakład: 17 000 szt., emisja: 2010 r., średnica: 32 mm, waga: 14,14 g, stempel: lustrzany,
bok: gładki, projekt: Dobrochna Surajewska
7– Medal 2010 / Jan Matejko - Grunwald
Emitent: Skarbiec Mennicy Polskiej, producent: Mennica Polska S.A,
materiał: srebro (Ag.925) + tampondruk, emisja: 2010 r., stempel: lustrzany
WERSJA I (średnica: 38,61 mm) nakład: 12 000 szt., waga: 28,28 g
WERSJA II (średnica: 60 mm) nakład: 1410 szt., waga: 93,3 g
8 – Medal 2010 / 600 ROCZNICA BITWY POD GRUNWALDEM
Emitent: Skarbnica Narodowa, materiał: srebro (Ag.999.9), nakład: 600 szt., emisja: 2010 r.,
średnica: 100 mm, grubość: 14 mm, waga: 1000 g, bok: gładki, stempel: lustrzany
9 – SZTABKA LOKACYJNA 2010 / 1 UNCJA CZYSTE SREBRO 999 (600 LECIE BITWY POD GRUNWALDEM)
Emitent: e-SZTABKI, Producent: Srebrna Mennica, emisja: lipiec 2010 r., nakład: do 1500 szt.,
długość: ok. 50 mm, szerokość: ok. 30 mm (wymiar USA), materiał: srebro (Ag.999), stempel: zwykły,
waga: 1 Uncja Trojańska ~ 31,1 g, projekt: G. LASSOTA
10 – COOK ISLANDS / 5 DOLLARS (2010) - Władysław II Jagiełło w 600-ną rocznicą Bitwy pod Grunwaldem, seria: Wielcy Dowódcy (Great Commanders & Battles)
Emitent: Cook Islands, materiał: srebro (Ag.925) + kolorowa emalia,
średnica: 38,61 mm, waga: 25 g, nakład: 1000 szt., rok emisji: 2010
11 – Litwa / 1 LITAS (2010) - 600-lecie Bitwy pod Grunwaldem
Producent: Lietuvos Monetų Kalykla (Mennica Litewska), Wilno, materiał: miedzionikiel (CuNi),
średnica: 22,3 mm, waga: 6,25 g, grubość: 2,2 mm, nakład: 1 000 000 szt., rok emisji: 2010,
projekt: Rytas Jonas Belevičius
12 – Litwa / 50 LITAS (2010) - 600-lecie Bitwy pod Grunwaldem
Producent: Lietuvos Monetų Kalykla (Mennica Litewska), Wilno, materiał: srebro (Ag),
średnica: 38,61 mm, waga: 28,28 g, nakład: 10 000 szt., rok emisji: 2010
13 – Litwa / 500 LITAS (2010) - 600-lecie Bitwy pod Grunwaldem
Producent: Lietuvos Monetų Kalykla (Mennica Litewska), Wilno, materiał: srebro (Ag),
średnica: 33 mm, waga: 31,1 g, nakład: 5000 szt., rok emisji: 2010
14 – Malawi / 50 KWACHA (2009) - 600-lecie Bitwy pod Grunwaldem
Emitent: Republika Malawi, Producent: Universal Mint, materiał: srebro (Ag.999) + kolor
+ 19 kryształów Swarovskiego, średnica: 65 mm, waga: 93,3 g, nakład: 939 szt., rok emisji: 2009
15 – Palau / 3 x 1 DOLLAR (2010) - 600-lecie Bitwy pod Grunwaldem
Emitent: Republika Palau, materiał: miedzionikiel (CuNi), wymiary: 35x35 mm, waga: 27 g,
nakład: 2500 szt., rok emisji: 2010
16 – Ukraina / 20 HRYWIEN (2010) - 600-lecie Bitwy pod Grunwaldem
Emitent: Bank Ukrainy, materiał: srebro (Ag.925), średnica: 50 mm, waga: 62,2 g,
nakład: 5000 szt., stempel: lustrzany, rok emisji: 2010
7 – Iława
Iława (niem. Deutsch Eylau, prus. Īlawa) – miasto w zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, w obrębie Pojezierza Iławskiego, na południowym krańcu jeziora Jeziorak. 33 tys. mieszkańców (1998). Ośrodek przemysłowy, węzeł kolejowy, ośrodek turystyczno-wypoczynkowy i sportów wodnych. Produkcja podzespołów dla przemysłu motoryzacyjnego, zespół zakładów drzewnych, m.in. tartak, fabryka mebli. Ponadto przemysł przetwórstwa spożywczego, zakład prefabrykatów trzcinowych. Ośrodki wypoczynkowe, pensjonaty, kwatery prywatne. Przystań statków żeglugi śródlądowej, kursujących po Kanale Elbląsko-Ostródzkim.
We wczesnym średniowieczu znajdowała się tu osada staropruska. Miasto lokowane w 1305 roku, przywileje miejskie odnowione w 1317 roku. Okres intensywnego rozwoju w XIX w., po połączeniu drogą wodną z Elblągiem, doprowadzeniu kolei.
Zabytki Iławy: kościół Przemienienia Pańskiego (XIV w.), pozostałości gotyckich obwarowań miejskich (XIV w.), dawny ratusz, neobarokowy, z XIX w., przebudowany na dom towarowy w połowie XX w.
Iławskie numizmaty:
1 – 1 JAZZORAK / 7 JAZZORAKÓW (Iława) – Żetony pamiątkowe 2009
1 JAZZORAK / Emitent: Urząd Miasta w Iławie, materiał: mosiądz MO63,
nakład: 10 000 szt., emisja: 2009 r., średnica: 27 mm, stempel: zwykły
7 JAZZORAKÓW / Emitent: Urząd Miasta w Iławie, materiał: bimetal,
nakład: 1000 szt., emisja: 2009 r., średnica: 27 mm, stempel: zwykły
Złota Tarka - nazwa Festiwalu jazzu tradycyjnego i nagrody przyznawanej na tym Festiwalu. Międzynarodowy Festiwal Jazzu Tradycyjnego Old Jazz Meeting „Złota Tarka”. Festiwal ma ponad 40 lat. Jego początki sięgają roku 1965, kiedy Klub Jazzu Tradycyjnego - z Jerzym Bojanowskim na czele - działający przy najsłynniejszym warszawskim studenckim centrum kultury - „Stodoła” zaczął przyznawać nagrodę dla najlepszego polskiego zespołu jazzu tradycyjnego - nagroda nosiła nazwę: Złota Tarka. Przyznawano ją nie tylko w czasie stodolanych OLD JAZZ MEETING, ale także na wrocławskim festiwalu jazzowym „Jazz nad Odrą”. W 1973 roku impreza przybrała formę samodzielnego festiwalu pod nazwą Old Jazz Meeting „Złota Tarka”.
Na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku Stanisław Cejrowski - ówczesny Prezes Polskiego Stowarzyszenia Jazzowego zaproponował przeniesienie festiwalu z Warszawy do Iławy - miasta w Województwie Warmińsko-Mazurskim Iława. W 1994 roku po raz pierwszy stary dobry jazz zabrzmiał w Iławie w wydaniu festiwalowym. Dyrektorem artystycznym Festiwalu i jego duszą został znakomity trębacz i kompozytor Henryk Majewski. Miasto, specjalnie na potrzeby Festiwalu, zbudowało amfiteatr, któremu nadano imię Louisa „Satchmo” Armstronga. Po śmierci Henryka Majewskiego jego funkcję przejął znakomity znawca muzyki Ryszard Wolański. Organizatorami Festiwalu są pospołu: Iławskie Centrum Kultury i Polskie Stowarzyszenie Jazzowe Festiwal odbywa się co roku około 15 sierpnia i trwa 2-3 dni. Poświęcony jest jazzowi tradycyjnemu, lecz na niektórych jego edycjach pojawiały się gatunki muzyczne wyrosłe z tradycji jazzowej.
2 – 40 JAZZORAKÓW (Iława) – Moneta pamiątkowa 2010
Emitent: Urząd Miasta w Iławie, Materiał: mosiądz, nakład: 1000 szt., emisja: sierpień 2010 r.
Moneta pamiątkowa wydana z okazji okrągłego 40. Jubileuszu Międzynarodowego Festiwalu Jazzowego OLD JAZZ MEETING „Złota Tarka” 2010.
8 – Kętrzyn
Kętrzyn (daw. Rastembork, niem. Rastenburg, prus. Rastanpils) – miasto w województwie warmińsko-mazurskim, nad Gubrem, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. 30,1 tys. mieszkańców (1999). Ośrodek przemysłu spożywczego, drzewnego, elektrotechnicznego, państwowa stadnina koni, wytwórnia ozdób choinkowych.
Kętrzyn - widok na centrum miasta, pośrodku kościół św. Katarzyny – fotografia: WIKIPEDIA
Pierwotnie osiedle pruskie Rast. W latach 1357-1358 Krzyżacy założyli miasto Rastembork. Od XVI w. ośrodek polskości na Warmii. Obecna nazwa od 1946 roku (na cześć historyka i działacza polskiego na Mazurach W. Kętrzyńskiego), w pobliżu Kętrzyna w Gierłoży mieściła się (1941-1944) główna kwatera A. Hitlera (Wilczy Szaniec).
Zabytki Kętrzyna: kościół-warownia św. Jerzego - gotycki z lat 1359-1407, z barokowym wyposażeniem wnętrza; zamek krzyżacki, gotycki z lat 1360-70, przebudowany w XVI i XVII w., spalony w 1945 roku, odbudowany, obecnie znajduje się tu Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego; gotycka kaplica św. Jakuba, dawniej zwana Polskim Kościołem z XIV w.; fragmenty fortyfikacji miejskich z XIV w. z basztami; loża masońska neogotycka z 1810 roku; kamienice, pałacyki i wille z XIX i początku XX w.; w pobliżu w Gierłożu zespół bunkrów Wilczego Szańca - tajnej kwatery Hitlera z lat 1941-44.
Wilczy Szaniec (niem. Wolfsschanze) – w latach 1941–1944 kwatera główna Adolfa Hitlera (niem. Führerhauptquartier, FHQ) i Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych (niem. Oberkommando der Wehrmacht, OKW) w lesie gierłoskim, na wschód od leżącej na skraju lasu wsi Gierłoż i 8 km na wschód od Kętrzyna (obecnie w woj. warmińsko-mazurskim). Kwatera została wybudowana, aby Hitler mógł z niej dowodzić wojskami podbijającymi ZSRR.
„Wilczy Szaniec"
20 lipca 1944 Claus von Stauffenberg i Werner von Haeften dokonali tu nieudanego zamachu na życie Hitlera.
Kętrzyński numizmat:
– 1 SZARAK 2010 (Koło Łowieckie „SZARAK” w Kętrzynie) – Emisja pamiątkowa limitowana
Emitent: Koło Łowieckie „SZARAK” w Kętrzynie, producent: Mennica Śląska Sp. z o.o.,
materiał: srebro (Ag.925) / złoto (Au), nakład: niewielki w ramach emisji limitowanej na potrzeby emitenta,
emisja: 2010 r., średnica: 30,88 mm, waga: 14 g (Ag), stempel: odwrócony, bok: gładki
9 – Lidzbark Warmiński
Lidzbark Warmiński (niem. Heilsberg, prus. Lēcbargs) – miasto w północnej części województwa warmińsko-mazurskiego, nad ujściem Symsarny do Łyny, na Równinie Sępopolskiej. 18 tys. mieszkańców (1998). Przemysł spożywczy, włókienniczy, drzewny, maszynowy. Ośrodek usługowy regionu.
Lidzbark Warmiński z lotu ptaka
Miasto założyli ok. 1240 roku Krzyżacy na miejscu istniejącej wcześniej osady pruskiej. Prawa miejskie w 1308 roku, od 1350 roku siedziba biskupstwa i stolica Warmii. Od 1454 roku należał do Związku Pruskiego, zgodnie z postanowieniami pokoju toruńskiego (1466) w granicach Polski. Pomiędzy XVI a XVIII w. miasto dynamicznie rozwijało się, osiągając pozycję centrum gospodarczego i kulturalnego regionu. W 1749 roku, w bibliotece biskupiej został odkryty, a później ogłoszony drukiem rękopis kroniki Galla Anonima.
W latach 1503-1510 w Lidzbarku Warmińskim pracował M. Kopernik. Kolejni biskupi warmińscy również znaleźli trwałe miejsce w historii polskiej kultury (S. Hozjusz, M. Kromer, I. Krasicki - 1767-95 - biskup Ignacy Krasicki mieszkając tu stworzył na zamku centrum kultury). W okresie rozbiorowym pod panowaniem Prus. Ponownie w granicach Polski po zakończeniu II wojny światowej, podczas której został znacznie zniszczony.
Zabytki Lidzbarka Warmińskiego: gotycki parafialny kościół świętych apostołów Piotra i Pawła oraz św. Michała Archanioła, z 2. połowy XIV i XV w., dawny neoromański bazylikowy kościół ewangelicki, obecnie cerkiew (1821-1823), barokowy kościół Podniesienia Krzyża św. (1798), gotycki zespół zamkowy biskupów warmińskich zbudowany w latach 1348-1400, (przebywał tutaj Mikołaj Kopernik), fragmenty miejskich obwarowań z basztami (XIV-XVI w.), Oranżeria Krasickiego - klasycystyczno-barokowy pałacyk przebudowany w XVIII w. dla biskupa Ignacego Krasickiego, kamienice i domy mieszkalne (XVIII-XIX w.).
Lidzbarskie numizmaty:
1 – 2 ZŁOTE / 20 ZŁOTYCH (1996) / ZAMEK W LIDZBARKU WARMIŃSKIM (Seria: Zamki i pałace w Polsce)
2 ZŁOTE / Emitent: Narodowy Bank Polski; Mennica Polska S.A. - Warszawa; emisja: 16.10.1996 r.;
materiał: GOLDEN NORDIC (CuAl5Zn5Sn1); średnica: 27 mm; masa: 8,15 g; nakład: 300 000 szt.,
projekt: Ewa Tyc-Karpińska (awers), Andrzej Nowakowski (rewers)
20 ZŁOTYCH / Emitent: Narodowy Bank Polski; Mennica Polska S.A. - Warszawa; emisja: 16.10.1996 r.;
materiał: srebro (Ag.925); średnica: 38,61 mm; masa: 31,1 g; nakład: 15 000 szt.,
projekt: Ewa Tyc-Karpińska (awers), Andrzej Nowakowski (rewers)
Zamek biskupi w Lidzbarku Warmińskim – zamek z XIV wieku mieszczący się w Lidzbarku Warmińskim, należący do najcenniejszych zabytków architektury gotyckiej w Polsce.
Zamek budowano w latach 1350-1401. Prace budowlane rozpoczęto w rok po przeniesieniu z Ornety (niem. Wormditt) do Lidzbarka Warmińskiego (niem. Heilsberg) siedziby biskupów warmińskich. Rozpoczęta budowa zamku w jego pierwotnym kształcie realizowana była przez biskupów, od Hermana z Pragi do Henryka Sorboma. Budynek wzniesiono na planie czworoboku o wymiarach 48,5x48,5 m. W czasie kadencji biskupa Sorboma dziedziniec zamku otoczony został dwukondygnacyjnymi krużgankami. Wybudowany w widłach rzek Łyny i Symsarny, zamek chroniony był dodatkowo murami obwodowymi i fosami od południa i wschodu (wschodnia fosa równoległa do Symsarny).
2 – 4 MĘŻÓW / 40 MĘŻÓW (Lidzbark Warmiński) – Dukaty lokalne 2008
4 MĘŻÓW / Emitent: Urząd Miasta Lidzbark Warmiński, producent: Mennica Polska S.A.,
materiał: mosiądz, nakład: 20 000 szt., czas obowiązywania: 15.12.2008 - 28.02.2009,
średnica: 27 mm, waga: 8,4 g, stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: Katarzyna Józefowicz
na podstawie medalu Józefa Gosławskiego z 1958 r.
40 MĘŻÓW / Emitent: Urząd Miasta Lidzbark Warmiński, producent: Mennica Polska S.A.,
materiał: srebro (Ag.500), nakład: 500 szt., czas obowiązywania: 15.12.2008 - 28.02.2009,
średnica: 32 mm, waga: 14,14 g, stempel: lustrzany, bok: gładki, projekt: Katarzyna Józefowicz
na podstawie medalu Józefa Gosławskiego z 1958 r.
W 1958 roku Lidzbark Warmiński obchodził jubileusz 650-lecia. Z tej okazji wybitny medalier Józef Gosławski przygotował pamiątkowy medal przedstawiający „czterech mężów”, czyli czterech wybitnych Polaków związanych z historią miasta: Mikołaja Kopernika, Jana Dantyszka, Marcina Kromera i Ignacego Krasickiego.
10 – Mrągowo
Mrągowo (hist. Ządzbork, Ządźbork, Żądzbork, niem. Sensburg)– miasto w środkowej części województwa warmińsko-mazurskiego. Położone między jeziorami Juno i Czos, na Pojezierzu Mrągowskim. 23,1 tys. mieszkańców (1998). W mieście znajdują się zakłady przemysłu drzewnego, środków transportu, odzieżowego ("Warmia"), spożywczego. Znany ośrodek turystyczny, miejsce organizacji corocznego festiwalu muzyki country Piknik Country oraz Festiwalu Kultury Kresowej.
Pierwsze wzmianki o rozwijającej się wokół zamku krzyżackiego osadzie, zwanej po mazursku Ządzborkiem, pochodzą z 1338 roku. Prawa miejskie między 1404 a 1407 rokiem. Pozostawało w granicach Prus. W XVI-XIX w. w mieście żyła liczna mniejszość polska napływająca głównie z okolicznych wsi. Po II wojnie światowej w granicach Polski. Obecna nazwa, od 1947 roku, upamiętnia K.C. Mrongowiusza.
Zabytki Mrągowa: kościół poewangelicki (XVIII w.), ratusz (1824), kościół prawosławny p.w. Przemienienia Pańskiego, domy mieszkalne (XVIII-XIX w.), Muzeum Ziemi Mrągowskiej.
Mrągowskie numizmaty:
Emitent: Urząd Miasta Mrągowo, producent: Mennica Polska S.A., średnica: 22 mm
2 – 3 CZOSY / 7 CZOSÓW / 70 CZOSÓW (Mrągowo - Piknik Country) – Dukaty lokalne 2009
3 CZOSY / Emitent: Urząd Gminy Mrągowo, organizator: Re-Akcja, producent: Mennica Polska S.A.,
materiał: mosiądz, nakład: 20 000 szt., czas obowiązywania: 11.07.2009 - 31.08.2009,
średnica: 22 mm, waga: 4,3 g, stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: T. Tchórzewski
7 CZOSÓW / Emitent: Urząd Gminy Mrągowo, organizator: Re-Akcja, producent: Mennica Polska S.A.,
materiał: bimetal, nakład: 15 000 szt., czas obowiązywania: 11.07.2009 - 31.08.2009,
średnica: 27 mm, waga: 9,1 g, stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: T. Tchórzewski
70 CZOSÓW / Emitent: Urząd Gminy Mrągowo, organizator: Re-Akcja, producent: Mennica Polska S.A.,
materiał: srebro (Ag.500), nakład: 500 szt., czas obowiązywania: 11.07.2009 - 31.08.2009,
średnica: 32 mm, waga: 14,14 g, stempel: lustrzany, bok: gładki, projekt: T. Tchórzewski
Nazwę dukatów zaczerpnięto od mrągowskiego jeziora Czos. Grafika nawiązuję do elementów stylu country. Mrągowo bowiem to miasto słynące z organizacji popularnego Pikniku Country - największego w Polsce i jednego z większych w tej części świata festiwali skierowanych do fanów muzyki i subkultury country - który co roku ściąga tysiące turystów z Polski i z zagranicy do amfiteatru położonego nad jeziorem Czos. Występują na nim rodzimi jak i zagraniczni artyści i gwiazdy muzyki country, a także w ramach imprezy dają koncerty artyści innych gatunków muzycznych.
11 – Nidzica
Nidzica (dawniej Nibork, niem. Neidenburg, prus. Nīdaspils) – miasto w południowej części województwa warmińsko-mazurskiego. Położone nad Nidą, na Garbie Lubawskim. 15,1 tys. mieszkańców (1994). Zakłady przemysłu drzewnego, materiałów budowlanych, precyzyjnego, spożywczego (Wytwórnia Win i Miodów Pitnych).
Nidzica, gotycki zamek
Ok. 1266 roku na obszarze dzisiejszego miasta Krzyżacy wznieśli zamek. Miasto przy zamku założył w 1381 roku wielki mistrz Winrich von Kniprode. Opanowana przez Władysława Jagiełłę w 1410 roku na tydzień przed bitwą pod Grunwaldem. W czasie wojen polsko-krzyżackich jeszcze kilkakrotnie zajmowana przez Polaków. Od hołdu pruskiego w 1525 roku pozostawała pod panowaniem książąt Hohenzollernów, następnie królów pruskich. W okresie najazdu szwedzkiego zajęta przez wojska polskie w roku 1655. Zniszczenia wywołane pożarem w 1664 roku przyczyniły się do upadku miasta. W XIX w. i na początku XX w. w mieście rozwinął się przemysł, głównie ceramiczny, drzewny i młynarstwo. Bardzo silnie zniszczona w czasie II wojny światowej, w 1945 roku znalazła się w granicach Polski.
Zabytki Nidzicy: gotycki zamek (1381-1400, kilkakrotnie przebudowywany), pozostałości obwarowań miejskich z basztami (po 1381), ruiny tzw. klasztorku (XIV w.), ratusz (XIV w.), spichlerz (XIX w.), domy mieszkalne (XIX w.).
Nidzicki numizmat:
1 – 5 SASINÓW (Szeląg nidzicki / Nidzica) – Moneta lokalna 2009
5 SASINÓW (mosiądz) / Emitent: Starostwo Powiatowe w Nidzicy, producent: Warmińsko Mazurskie
Centrum Numizmatyczne, materiał: mosiądz MO63, nakład: 6000 szt., emisja: 2009 r.,
średnica: 26,9 mm, waga: 9,4 g, grubość: 2,2 mm, stempel: zwykły, bok: gładki i ząbkowany
50 SASINÓW (Szeląg nidzicki nie obiegowy) - 200 szt.(100 szt. pozłacane, 100 szt. posrebrzane)
Bok gładki: 3,20 mm, metal: mosiądz MO63, średnica: 38,60 mm, stempel zwykły, waga: 29,20 g
Pośrodku wizerunek Sasina „dziki człowiek” z loga Nidzicy, trzymający w prawym ręku miecz, a w lewym lilię. W tle wizerunku Sasina rok 1381. Jest to data aktu lokacyjnego Nidzicy przez Wielkiego Mistrza Winrycha von Kniprode.
2 – 5 KŁOBUKÓW (Nidzica) – Moneta lokalna 2010
Emitent: Starostwo Powiatowe w Nidzicy, producent: Warmińsko Mazurskie Centrum Numizmatyczne,
materiał: mosiądz MO63, nakład: 4000 szt., emisja: 2010 r., średnica: 26,9 mm, waga: 9,4 g,
grubość: 2,2 mm, stempel: zwykły, bok: gładki i ząbkowany
Na monecie umieszczono Kłobuka-demona opiekującego się ogniskiem domowym. Jest to chochlik, diabeł, demon występujący w legendach warmińskich. Przeszkadzał w żniwach, np. zatruwając zboże.
12 – Nowe Miasto Lubawskie
Nowe Miasto Lubawskie (niem. Neumark in Westpreussen) – miasto w południowo-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, nad Drwęcą, w Dolinie Drwęcy. 10,5 tys. mieszkańców (1994). Ośrodek rzemieślniczy, miejsce dużych jarmarków. W latach 1906-1907 miejsce strajku szkolnego. Podczas II wojny światowej w mieście i okolicy Niemcy dokonali licznych egzekucji. Przemysł nastawiony na obsługę regionu rolniczego, a także drzewny, spożywczy, ceramiczny, materiałów budowlanych.
Nowe Miasto Lubawskie, rynek – fotografia: WIKIPEDIA
Lokację miasta w 1325 roku poprzedziła budowa zamku krzyżackiego przy brodzie na Drwęcy. W średniowieczu Nowe Miasto Lubawskie należało do znaczniejszych miast pruskich (członek Związku Pruskiego od 1454 roku). Jako duży ośrodek sukiennictwa prowadziło ożywione kontakty handlowe z Toruniem, później z Gdańskiem. W 1466 roku włączone zostało do Polski, jako miasto królewskie. Od 1772 roku pod zaborem pruskim, w latach 1807-1815 w Księstwie Warszawskim.
Zabytki Nowego Miasta Lubawskiego: kościół św. Tomasza Apostoła (XIV w.), kaplica Działyńskich (przebudowana w 1651 roku), fragmenty murów miejskich (po 1343) z gotyckimi Bramami: Lubawską i Brodnicką, domy (XIX w.).
Nowomiejski numizmat:
– 1 CEKIN NOWOMIEJSKI (Nowe Miasto Lubawskie) – Moneta pamiątkowa 2013
Podczas Dni Nowego Miasta Lubawskiego w roku 2013 można było wybić samodzielnie tą pamiątkową monetę. Atrakcja przygotowana została przez Referat Promocji Urzędu Miejskiego.
13 – Olecko
Olecko (dawniej także Margrabowa, niem. Marggrabowa lub Oletzko, od 1928 Treuburg) – miasto we wschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, na Pojezierzu Ełckim, nad Jeziorem Oleckim Wielkim. 16,7 tys. mieszkańców (1998). Przemysł spożywczy, włokienniczy. Ośrodek turystyczny.
Olecko jako wieś wzmiankowane było już w XIV w., prawa miejskie od 1560 roku, ówczesna nazwa Margrabowa. W tymże roku miejsce spotkania Zygmunta Augusta z księciem pruskim Albrechtem Hohenzollernem. W 1836 roku synod pastorów mazurskich wystąpił z apelem o przywrócenie języka polskiego w szkołach. Miejsce urodzenia J.K. Sembrzyckiego, historyka, działacza na rzecz polskości Mazur. W 1945 roku powróciło do Polski.
Zabytki Olecka: kościół parafialny (1859-1861), kaplica (XIX w.), domy (XIX-XX w.), dwa młyny wodne (XIX w.), zachowany dawny układ urbanistyczny, drewniane molo ze skocznią.
Olecki numizmat:
– 4 LEGI (Olecko) – Dukat lokalny 2010
Emitent: Gmina Olecko, producent: Mennica Polska S.A., materiał: mosiądz,
nakład: 20 000 szt., czas obowiązywania: 2010-07-23 - 2010-08-31,
średnica: 27 mm, waga: 8,4 g, stempel: zwykły, bok: gładki
W Olecku uwagę przykuwa jezioro z unikalnym molo ze skocznią oraz zespół obiektów sportowych położony w pięknym parku miejskim.
Obiekt został wybudowany przed wojną. Wielokrotnie remontowany dziś jest „Perełką Mazur” i przyciąga zwolenników wypoczynku nad wodą.
O wyjątkowości obiektu niech świadczy fakt wykorzystania jego architektury w logo turystycznym miasta.
14 – Orneta
Orneta (niem. Wormditt) – miasto w województwie warmińsko-mazurskim, na Równinie Orneckiej, nad Drwęcą Warmińską. 9,9 tys. mieszkańców (2000). Przemysł drzewny (fabryka mebli), metalowy (fabryka śrub i elementów złącznych).
Orneta / Ratusz z XIV wieku; Kościół św. Jana Chrzciciela
Ratusz w Ornecie – gotycka budowla pochodząca z 1375 roku, w XVII i XVIII wieku obudowana domkami kramarzy. Po zniszczeniach ostatniej wojny ratusz został odbudowany w latach 70. XX wieku. Posiada ozdobne szczyty, dach zwieńczony barokową wieżyczką z zegarem i najstarszym na Warmii dzwonem, pochodzącym z 1384 roku.
Kościół parafialny św. Jana Chrzciciela – gotycki kościół parafialny został zbudowany w latach przed 1350 – po 1370, z inicjatywy biskupa Hermana z Pragi. Jest ceglaną czteroprzęsłową bazyliką z niewyodrębnioną częścią prezbiterialną i z wieżą od zachodu. W XV w. dobudowano kaplice boczne, które z czasem otrzymały ozdobne szczyty, nadające budowli niezwykle malowniczy wygląd, podkreślony ceramicznym detalem architektonicznym. Kościół znacznie ucierpiał w historii głównie za sprawą wojen i pożarów, lecz mimo to należy do najbardziej interesujących na Warmii. Został zniszczony w czasie wojen krzyżackich w latach 1519-1525. Po zniszczeniach kościół przebudowano i rozbudowano, otrzymał m.in. nowe szczyty i sklepienia. Około 1900 roku przeprowadzono gruntowny remont kościoła nie zmieniając jednak jego konstrukcji i architektury. We wnętrzu budynku na uwagę zasługują liczne zabytki: ołtarz główny z 1744 roku, żyrandol z 1576 roku, barokowe ołtarze boczne (św. Elżbiety Węgierskiej, św. Katarzyny Aleksandryjskiej, Serca Pana Jezusa), ambona z 1744 roku. Liczne są ołtarze umieszczone przy filarach: ołtarz NMP Różańcowej z 1761 roku, ołtarz św Józefa. Wewnątrz znajduje się również gotycki krzyż z XV wieku oraz mosiężny lawaterz. Znajdują się też gotyckie malowidła ścienne (m.in. Koronacja Marii z końca XIV w.), a ponadto liczne malowidła z XV w.
Orneta to staropruska osada wzmiankowana w 1308 roku. Prawa miejskie od 1313 roku. Własność biskupów warmińskich. W 1440 roku przystąpiła do Związku Pruskiego. W 1466 roku wraz z Warmią przyłączona do Polski. Przejściowo pod panowaniem Krzyżaków (1520-1525), Szwedów (1627), elektora Fryderyka Wilhelma (1655-1657). Od 1772 roku w zaborze pruskim.
Podczas II wojny światowej w Ornecie funkcjonował obóz karny dla robotników przymusowych różnych narodowości oraz podobóz Stalagu I A dla jeńców polskich i radzieckich. Od 1945 roku ponownie w granicach Polski.
Zabytki Ornety: kościół św. Jana Ewangelisty (1379), kościół ewangelicki (1829) - obecnie cerkiew, klasztor Katarzynek (XVI, XVIII-XX w.), kaplica Jerozolimska (XVII-XVIII w.), pozostałości zamku biskupiego (XIV, XVIII w.) - obecnie szkoła, fragmenty obwarowań miejskich (XIV, XV w.), ratusz (XIV w.), spichlerz (XVIII w.).
Numizmat z Ornety:
– 17 ORNET (Orneta) – Bon kolekcjonerski 2013
Bon został wydany z okazji jubileuszu 700-lecia nadania Ornecie praw miejskich.
Emitent: Burmistrz Ornety, producent: Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych S.A.,
nakład: 700 szt., emisja: 26 marzec 2013 r.
Orneta, podobnie jak Kraków, miała swego smoka. Ów legendarny potwór pustoszyć miał okolice miasta. Wielu rycerzy zginęło w walce ze smokiem, usiłując uwolnić miasto od tego nieszczęścia. Udało się to jednemu (prawdopodobnie był to św. Jerzy). Na pamiątkę owych wydarzeń, legendarnego smoka umieszczono w miejskim herbie. Najstarszy wizerunek herbu Ornety znany jest z pieczęci na dokumencie z 1388 roku. Przedstawia on smoka gryzącego się w ogon. Na pieczęciach miejskich z XV w., pieczęci sądowej z XVI w. i pieczęci sekretarza miejskiego z XVIII w. przedstawiony jest smok zwinięty, leżący na grzbiecie. Obecnie w herbie widnieje smok z zakręconym ogonem.
15 – Orzysz
Orzysz (niem. Arys, prus. Aris) – miasto w zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, nad Orzyszą. 6,1 tys. mieszkańców (1998). Przedwojenna nazwa Arys, przekształcona we współczesną – Orzysz, pochodzi od staropruskiego słowa orys, oznaczającego powietrze. Miejscowość wypoczynkowa z drobnym przemysłem metalowym, odzieżowym i spożywczym.
Orzysz z lotu ptaka
W 1443 roku mistrz krzyżacki Konrad von Erlichshausen założył wieś nad jeziorem Aris. Osada, leżąca na szlaku handlowym, szybko się rozwijała: w XVI w. uzyskała przywilej urządzania stałych targów i jarmarków. W 1657 roku zajęty przez Brandenburgię, od 1701 roku w Królestwie Prus. Od 1725 roku prawa miejskie z rąk króla Fryderyka Wilhelma I. Do końca XVIII w. zamieszkany niemal wyłącznie przez ludność polską. Po plebiscycie w 1920 roku w granicach Polski. Najsilniejszy wpływ na życie miasta wywierało zawsze wojsko. Od 1753 roku stacjonował tu garnizon wojskowy, dzisiejszy poligon założono zaś w 1890 roku. Na początku XX w. przeprowadzono linie kolejowe do Mrągowa oraz Piszu i Giżycka (ta ostatnia już nie istnieje). Miasto ucierpiało znacznie w czasie ostatniej wojny.
Zabytki Orzysza: kościół parafialny (1530, XIX w.), domy (XVIII-XX w.).
Orzyski numizmat:
– 1 ARYS ORZYSKI (TALAR ORZYSKI) – Moneta pamiątkowa 2010
Emitent: Mazurskie Stowarzyszenie Aktywności Lokalnej w Orzyszu, materiał: aluminium / miedź / mosiądz
(moneta bita ręcznie), emisja: 2010 r.
Moneta jest rodzajem zmaterializowania się jednej z legend orzyskich. W przekazie o przeklętych talarach z jeziora Sajno mowa jest o talarach, które jako własność złej Pani, po zatopieniu się jej zamczyska, wyłowił z jeziora rybak Arys. Część z tych talarów zamieniło się w orzechy leszczyny, które zakorzeniły się i do dzisiaj porastają okolice naszego miasta. Od tych orzechów ponoć wzięła się nazwa Orzysz. Część talarów została rozdana orzyszanom i czasami odnajdywane są do dziś.
Orzyska, integracyjno-promocyjna moneta lokalna nawiązuje do historycznych tradycji bicia monet przez lokalnych władców. Jej rysunek i napisy zaprojektowano tak, aby przypominały o niedoskonałej technice bicia monet przez średniowiecznych mincerzy.
16 – Ostróda
Ostróda (dawn. Ostród, niem. Osterode, prus. Austrāti) – miasto w zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, na skraju Pojezierza Iławskiego, nad Jeziorem Drwęckim. 35,2 tys. mieszkańców (1998). Przemysł drzewny, maszynowy, szkutniczy (produkcja jachtów), spożywczy. Ośrodek turystyki wodnej, przystań pasażerska, kąpielisko.
W II w. n.e istniała tu osada, w 1270 roku na miejscu pruskiego grodziska powstała krzyżacka strażnica, w 1329 roku nadanie praw miejskich przez komtura dzieżgońskiego Lutra von Braunschwieg. W 1340 roku stolica komturii. W 1381 roku Litwini pod wodzą Kiejstuta najechali i spalili krzyżacką warownię, w 1397 roku zorganizowano „Towarzystwo Jaszczurze”. Po 1410 roku kilkakrotnie zajmowana przez wojska polskie. W latach 1454-1466 Ostróda należała do Związku Pruskiego, w 1466 roku traktatem toruńskim przyznana Krzyżakom. 1519-1521 - w czasie wojny polsko-krzyżackiej w rękach Polaków. Po sekularyzacji zakonu, od 1525 roku w Prusach Książęcych. W 1628 roku zdobyta przez wojska szwedzkie. W 1657 roku włączona do Brandenburgii, od 1701 roku w Prusach. 1758-1762 - zajęta przez wojska rosyjskie. W 1807 roku w zamku mieściła się kwatera Napoleona. W latach 1835-1848 miejscowym pastorem był H.M.G. Gizewiusz, znany działacz mazurski. W 1852 roku Ostróda uzyskała połączenie wodne Kanałem Ostródzko-Elbląskim. W 1855 roku nastąpiło otwarcie polskiej księgarni, w 1868 roku powstała polska drukarnia, 1883-1884 - wychodził tygodnik „Mazur”, redagowany przez Jana Sembrzyckiego. Po plebiscycie w 1920 roku pozostała w granicach Niemiec. W 1945 roku powróciła do Polski. W czasie II wojny w 1945 roku została zajęta bez walki, zniszczona w 70 % wskutek podpaleń sowieckich. W latach 1946-1975 miasto było siedzibą powiatu.
Zabytki Ostródy: gotycki układ urbanistyczny miasta lokowanego około 1270 roku; fragment gotyckich murów obronnych z XV w. przy obecnym kościele św. Dominika Savio; kościół gotycki św. Dominika Savio, pochodzący z XIV w.; odbudowany po zniszczeniach wojennych zamek krzyżacki pierwotnie w stylu gotyckim z 2. połowy XIV w., następnie kilkukrotnie przebudowywany, był siedzibą komturstwa krzyżackiego, odbudowany w latach 80. i 90.; XX w. kościół neogotycki pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny z lat 1856 - 1875; kościół ewangelicko-metodystyczny z 1907 roku; kaplica baptystów, pseudogotycka; cmentarz ewangelicki Polska Górka - część grobów pochodzi z 1. połowy XIX w., jest tu pochowany pastor Gustaw Gizewiusz; eklektyczny budynek z 1907 roku, obecnie liceum ogólnokształcące; dawna rogatka przy posesji Szkoły Podstawowej nr 1, neoklasycystyczna z XIX w.; spichlerz budowany w technice pruskiego muru z przełomu XIX i XX w.; neogotycka wieża ciśnień pochodząca z przełomu XIX i XX w.; domy z XIX w.
Ostródzkie numizmaty:
– 5 SZELĄGÓW OSTRÓDZKICH / 7 SZELĄGÓW OSTRÓDZKICH (Ostróda) – Monety pamiątkowe 2009
Żetony pamiątkowe przygotowane specjalnie z okazji jubileuszu 680-lecia miasta Ostróda.
5 SZELĄGÓW OSTRÓDZKICH / Emitent: Urząd Miasta w Ostródzie, materiał: mosiądz MO63,
nakład: 10 000 szt., emisja: 2009 r., średnica: 25 mm, stempel: zwykły
7 SZELĄGÓW OSTRÓDZKICH / Emitent: Urząd Miasta w Ostródzie, materiał: bimetal,
nakład: 1000 szt., emisja: 2009 r., średnica: 24,25 mm, stempel: zwykły
17 – Pisz
Pisz (dawniej Jańsbork albo Jansbork, niem. Johannisburg, prus. Pīsis) – miasto w południowo-wschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, nad jeziorem Roś i rzeką Pisą, na Równinie Mazurskiej. Siedziba powiatu piskiego. 19,7 tys. mieszkańców (2001). Przemysł materiałów budowlanych, drzewny i spożywczy. Ośrodek sportów wodnych.
Pisz – centrum z lotu ptaka
Osada przy zamku zbudowanym przez Krzyżaków w latach 1344-1345. W 1466 roku na mocy traktatu toruńskiego pozostał w państwie krzyżackim. W XV w. napływ osadników polskich. Od 1525 roku (po sekularyzacji zakonu) w Prusach Książęcych. Od 1645 roku prawa miejskie, ówczesna nazwa miasta Johannisburg (Jańsbork). W 1656 roku oblegany przez Tatarów i zniszczony. Od 1657 roku należał do Brandenburgii. W 1698 roku August II Mocny spotkał się tu z elektorem Fryderykiem III, wyraził zgodę na jego koronację i potwierdził układ welawski (1656), co oznaczało wygaśnięcie polskich praw do Prus Książęcych. W 1701 roku włączony do Królestwa Prus. W czasie epidemii dżumy, która szalała w Prusach w latach 1708 - 1710, Pisz ucierpiał najbardziej - przy życiu zostało zaledwie 14 z 1200 mieszkańców. W XVII w. ośrodek arianizmu. Miejsce urodzenia G. Gizewiusza (1810) i J. K. Pisańskiego (1725). Po plebiscycie w 1920 roku przyznany Niemcom. W okresie międzywojennym na Mazurach gwałtownie wzrastało poparcie dla NSDAP. Rekord padł w 1933 roku właśnie w powiecie piskim, gdzie na partię Hitlera głosowało ponad 85% wyborców. W 1945 roku miasto zostało bardzo poważnie zniszczone. Po II wojnie światowej w granicach Polski. Obecna nazwa po 1945 roku.
Zabytki miasta: kościół św. Jana Chrzciciela (XVII, XIX w.), domy mieszkalne (XIX w.).
Piskie numizmaty:
– PIENIĄDZ ZASTĘPCZY schyłku I wojny światowej i pierwszych lat po jej zakończeniu, przykładowe emisje
18 – Szczytno
Szczytno (niem. Ortelsburg) – miasto w południowej części województwa warmińsko-mazurskiego, nad Jeziorem Długim, na Równinie Mazurskiej. 27,4 tys. mieszkańców (1998). Przemysł roszarniczy (lniarski), włókienniczy, drzewny, spożywczy.
Szczytno to pierwotnie wioska bartników mazurskich. W latach 1260-1266 Krzyżacy zbudowali w Szczytnie drewniany zamek, spalony w 1370 roku przez Litwinów. Na miejscu starego Krzyżacy wznieśli nowy, murowany zamek, z czasem rozbudowany w silną twierdzę. Dwukrotnie zdobywany przez Polaków: w 1410 roku i w czasie wojny trzynastoletniej (1454-1466).
Po pokoju toruńskim (1466) w granicach państwa zakonnego, po hołdzie pruskim (1525) w Prusach Książęcych, dzieliło losy polityczne tej ziemi. Wokół zamku rozwijało się podgrodzie, zamieszkane głównie przez osadników z Mazowsza trudniących się rzemiosłem różnych branż, m.in. produkcją żelaza z rudy darniowej oraz wyrobem potażu. Od 1616 roku prawa miejskie. Ośrodek polskiego ruchu narodowego - powstały liczne polskie organizacje, wydawano polskie czasopisma, m.in. Gazetę Ludową, Mazurskiego Przyjaciela Ludu, w 1910 roku zorganizowano Bank Polski. Znacznie zniszczone podczas obu wojen światowych. W 1945 roku powróciło do Polski.
Zabytki Szczytna: pozostałości murów obronnych zamku krzyżackiego (XIV w.) oraz część zabudowań gospodarczych, w 1933 roku na miejscu zamku zbudowano ratusz i wieżę, kościół (XV w., odbudowany w 1718 roku), kaplica grobowa (1839), mazurska chałupa drewniana (XIX w.).
Numizmaty związane ze Szczytnem:
1 – 5 JURANDÓW (Talar szczycieński / Szczytno) – Moneta lokalna 2008
5 JURANDÓW (mosiądz) / Emitent: Urząd Miasta Szczytno, producent: Warmińsko Mazurskie
Centrum Numizmatyczne, materiał: mosiądz MO63, nakład: 5000 szt., emisja: 2008 r.,
średnica: 23,3 mm, waga: 7,3 g, grubość, 2,25 mm, stempel: zwykły, bok: gładki i ząbkowany
5 JURANDÓW (posrebrzane Ag) / Emitent: Urząd Miasta Szczytno, producent: Warmińsko Mazurskie
Centrum Numizmatyczne, materiał: mosiądz MO63 posrebrzany (Ag.999), nakład: 200 szt., emisja: 2008 r.,
średnica: 23,3 mm, waga: 7,3 g, grubość, 2,25 mm, stempel: zwykły, bok: gładki i ząbkowany
Jurand – „Komes możny i mężny, który do przedchorągwianych należy (...)”.
„Płowowłosy i płowowąsy rycerz, o dziobatej twarzy i jednym oku barwy żelaza, odznaczał się olbrzymim wzrostem i niezwykłą siłą. Jego odwaga, duma i honor rycerski dobrze były znane księciu Januszowi, który Juranda darzył niezwykłym szacunkiem...” Tak pisał o jednym ze swoich bohaterów - Henryk Sienkiewicz w powieści „Krzyżacy” (1900). Dla wielu pokoleń postać Juranda służyła jako wzór do naśladowania. Takie pojęcia, jak: godność, honor, umiłowanie rodzinnym, poświęcenie dla ojczyzny - w czasie zaborów, okresie międzywojennym czy po II wojnie światowej przyświecały większości, którym przyszło w tych czasach żyć w naszym kraju. Także dziś te pojęcia nie straciły na swojej aktualności. I jedno nie ulega wątpliwości, że następne pokolenia przeżywać będą losy Danusi i Zbyszka, Jagienki, Maćka z Bogdańca i ... Juranda ze Spychowa.
I choć Jurand to postać fikcyjna, znalazł swoje miejsce w naszej społeczności. Jego imię noszą m.in. kluby sportowe, ulice i place w wielu miejscowościach. Firmy i instytucje użyteczności publicznej firmują swoją działalność tym imieniem. Co roku powiat szczycieński wyróżnia zasłużonych dla niego mieszkańców - statuetkami Juranda.
Monety zwane są także talarami szczycieńskimi. Pełnią funkcję promocji miasta. Funkcjonowały w obiegu na terenie miasta Szczytna i były honorowane jako środek płatniczy do 30 września 2008 roku.
2 – 5 POFAJDOKÓW / 50 POFAJDOKÓW (Talar szczycieński / Szczytno) – Moneta lokalna 2009
5 POFAJDOKÓW (mosiądz) / Emitent: Urząd Miasta Szczytno, producent: Warmińsko Mazurskie
Centrum Numizmatyczne, materiał: mosiądz MO63, nakład: 10 000 szt., emisja: 2009 r.,
średnica: 26,9 mm, waga: 9,4 g, grubość: 2,2 mm, stempel: zwykły, bok: gładki i ząbkowany
50 POFAJDOKÓW / Emitent: Urząd Miasta Szczytno, producent: Warmińsko Mazurskie
Centrum Numizmatyczne, materiał: mosiądz MO63 posrebrzany (Ag.999) i pozłacany (Au), nakład: 300 szt.
(100 szt. pozłacane, 200 szt. posrebrzane z elementem naturalnego bursztynu w kolorze
,,wiśni” lub ,,koniaku”), emisja: 2009 r., średnica: 29,2 mm, stempel: zwykły, bok: gładki
Pofajdokiem - na Warmii i Mazurach nazywano młodzieńca „postrzelonego i roztrzepanego” kawalera. Postrzegany jako uosobienie ludowego humoru i mądrości. W innych regionach Polski, jego odpowiednikiem jest - sowizdrzał. Dziś, używając języka młodzieżowego, mówilibyśmy o nim –„zakręcony”. Pofojdok chodzi na ogół swoimi drogami, zawsze uśmiechnięty, życzliwy ludziom, skory do pomocy. Jego dewizą jest czynienie dobra, to ktoś, o kim mówimy, że ma -„serce na dłoni”.
3 – 5 TALARÓW JURANDA / 50 TALARÓW JURANDA (Talar szczycieński / Szczytno) – Moneta lokalna 2009
5 TALARÓW JURANDA / Emitent: Urząd Miasta Szczytno, producent: Warmińsko Mazurskie
Centrum Numizmatyczne, materiał: mosiądz MO63, nakład: 10 000 szt., emisja: 2009 r.,
średnica: 26,9 mm, waga: 9,4 g, grubość: 2,2 mm, stempel: zwykły, bok: gładki i ząbkowany
50 TALARÓW JURANDA / Emitent: Urząd Miasta Szczytno, producent: Warmińsko Mazurskie
Centrum Numizmatyczne, materiał: mosiądz MO63 posrebrzany (Ag.999) oksydowany
i mosiądz MO63 pozłacany (Au), nakład: 300 szt. (100 szt. pozłacane, 200 szt. posrebrzane
z elementem naturalnego bursztynu w kolorze ,,wiśni” lub ,,koniaku”), emisja: 2009 r.,
średnica: 29,2 mm, stempel: zwykły, bok: gładki
19 – Komunalny Związek Gmin Nadzalewowych
Komunalny Związek Gmin Nadzalewowych obejmuje gminy: Braniewo, Elbląg, Frombork, Krynica Morska, Nowy Dwór Gdański, Stegna, Sztutowo, Tolkmicko. W skład Związku wchodzą gminy z województw pomorskiego i warmińsko-mazurskiego.
Herby w/w. gmin – ilustracja: WIKIPEDIA
Braniewo (niem. Braunsberg) – miasto w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie braniewskim. Położone jest na Równinie Warmińskiej, nad rzeką Pasłęką. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa elbląskiego. Według danych z 31 grudnia 2012 r. miasto miało 17 455 mieszkańców. Zabytki miasta: bazylika św. Katarzyny – kościół z lat 1343-1442, wieża bramna dawnego Zamku Biskupiego jest jedynym ocalałym fragmentem zamku, Kościół św. Trójcy (obecnie cerkiew greckokatolicka).
Panoramy miast - Braniewo / Tolkmicko
Tolkmicko (do 1945 niem. Tolkemit) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie elbląskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Tolkmicko, położone nad Zalewem Wiślanym. Ośrodek usługowy i turystyczno-wypoczynkowy. Przemysł spożywczy (rybny, przetwórstwo owoców i warzyw). Port morski. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. elbląskiego. Miasto liczy ok. 2800 mieszkańców. Zabytki miasta: układ urbanistyczny miasta (XIII-XX wiek), kościół parafialny pw. św. Jakuba Apostoła z XV wieku, kościół polskokatolicki pw. Matki Bożej Anielskiej (parafialny).
„BRYZY” to pierwsza i jedyna do tej pory emisja o tak szerokim zasięgu terytorialnym. Przez trzy miesiące nadzalewowe dukaty były w obiegu równocześnie w kilkunastu miejscowościach na terenie Mierzei Wiślanej, Żuław i Wysoczyzny Elbląskiej.
Numizmaty Komunalnego Związku Gmin Nadzalewowych:
1 – 4 BRYZY / 40 BRYZ (Kruszczyk siny) – Dukaty lokalne 2008
4 BRYZY / Emitent: Komunalny Związek Gmin Nadzalewowych, producent: Mennica Polska S.A.,
materiał: mosiądz, nakład: 50 000 szt., czas obowiązywania: 05.07.2008 - 30.09.2008,
średnica: 27 mm, waga: 8,4 g, stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: T. Tchórzewski, R. Kotowicz
40 BRYZ / Emitent: Komunalny Związek Gmin Nadzalewowych, producent: Mennica Polska S.A.,
materiał: srebro (Ag.500), nakład: 600 szt., czas obowiązywania: 05.07.2008 - 30.09.2008,
średnica: 32 mm, waga: 14,14 g, stempel: lustrzany, bok: gładki, projekt: T. Tchórzewski, R. Kotowicz
2 – 7 BRYZ / 70 BRYZ (Kruszczyk siny) – Dukaty lokalne 2008
7 BRYZ / Emitent: Komunalny Związek Gmin Nadzalewowych, producent: Mennica Polska S.A.,
materiał: mosiądz, nakład: 20 000 szt., czas obowiązywania: 05.07.2008 - 30.09.2008,
średnica: 27 mm, waga: 8,4 g, stempel: zwykły, bok: gładki, projekt: T. Tchórzewski, R. Kotowicz
70 BRYZ / Emitent: Komunalny Związek Gmin Nadzalewowych, producent: Mennica Polska S.A.,
materiał: srebro (Ag.500), nakład: 600 szt., czas obowiązywania: 05.07.2008 - 30.09.2008,
średnica: 32 mm, waga: 14,14 g, stempel: lustrzany, bok: gładki, projekt: T. Tchórzewski, R. Kotowicz
Kruszczyk siny (Epipactis purpurata Sm.) – gatunek byliny z rodziny storczykowatych, występujący w Polsce w regionie nadzalewowym, m.in. w lasach Wysoczyzny Elbląskiej. Jest to roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową i umieszczona na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006) w grupie gatunków rzadkich (kategoria zagrożenia R). Spośród 46 gatunków storczyków występujących w Polsce - kruszczyk siny należy do najrzadszych.
Kruszczyk siny / Mikołajek nadmorski
Mikołajek nadmorski (Eryngium maritimum) - gatunek byliny z rodziny selerowatych, występującego na wybrzeżach mórz Bałtyckiego, Północnego, Śródziemnego, Czarnego i Atlantyku. W Polsce jest to gatunek rzadki, najczęściej spotykany na wydmach nadmorskich Mierzei Wiślanej. Objęty całkowitą ochroną mikołajek nadmorski uważany jest za jedną z najpiękniejszych polskich roślin. Łodyga mikołajka jest wzniesiona, o wysokości 30-40 (70) cm, górą rozgałęziająca się, cała ma sinozielony kolor. Pod ziemią pełzające kłącze, sięgające nawet do 4 m. Liście Podobnie jak łodyga - niebieskawo owoszczone. Dolne liście są niepodzielone, jajowatosercowate, piłkowane, ogonkowe i cierniste, górne 5-sieczne. Podsadki kwiatostanowe w liczbie 4-8 są lancetowatorównowąskie, sztywne, niektóre mają po bokach 1–3 kolce. Ciemnoniebieskie kwiaty zebrane są w jajowate, główki o długości 12-14 mm. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Występuje na wydmach, przystosowany jest do znoszenia suszy i wiatru. Hemikryptofit. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla związku zespołów (All.) Ammophilion borealis.
Jest to roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Największe skupisko podlega ochronie w rezerwacie przyrody „Mechelińskie Łąki”. Najwcześniej w Europie mikołajek nadmorski został objęty ochroną nad Zatoką Gdańską, na mocy „Rozporządzenia policyjnego dotyczącego mikołajka”, obowiązującego od 1902 roku. Obecnnie jest jednym z ulubionych motywów haftu kaszubskiego. Znajduje się ponadto w herbie miejscowości Dziwnów i Żelistrzewo.
Kończąc wędrówkę po województwie warmińsko-mazurskim chciałbym przedstawić jeszcze przykłady pieniędzy lokalnych (monet) emitowanych przez miasta tego regionu z okresu I wojny światowej i pierwszych lat po jej zakończeniu, pieniędzy, które wówczas bito dla uzupełnienia w obiegu brakujących drobnych monet.
Autor: Józef Smurawa
Źródła:
- http://pl.wikipedia.org/
- http://portalwiedzy.onet.pl/
- http://www.nbp.pl/
- http://www.mennica.com.pl/
- http://www.dukatlokalny.pl/
- http://www.notgeld.sewera.pl/ - Monety zastepcze
